Badania medyczne

Badania medyczne – zbiór czynności, którym poddany jest pacjent jako całość (badanie lekarskie, kliniczne), pewne jego narządy lub ich grupy (badanie specjalistyczne), a także fragmenty jego ciała, płyny ustrojowe lub wydaliny (badania dodatkowe, uzupełniające). Mają na celu ustalenie rozpoznania choroby, stadium jej rozwoju, a także umożliwiają podjęcie odpowiedniej terapii, dostosowanej do choroby, jej etapu i potrzeb pacjenta.

Badanie kliniczne (lekarskie) składa się z dwóch zasadniczych części: wywiadów dotyczących choroby (badanie podmiotowe) i badania fi­zycznego przez lekarza (badanie przedmioto­we). Zbieranie wywiadów składa się z 3 etapów. W pierwszym lekarz nawiązuje kontakt z pa­cjentem, w drugim należy pozwolić choremu opowiedzieć o swojej chorobie, a w trzecim le­karz zadaje dodatkowe pytania mające na celu wyjaśnienie tego, co powiedział pacjent, uzy­skanie istotnych informacji dotyczących sta­nu zdrowia przed aktualną chorobą, sytuacji rodzinnej, a często także proble­mów osobistych. W szczególnych przypadkach (chory nieprzytomny, demencja starcza, dzie­ci), uzupełniająco wywiad przeprowadza się z osobami trzecimi, mającymi codzienny kon­takt z badanym. W każdym wywiadzie ważna jest ocena psychologiczna pacjenta, potencjal­nego wpływu jego emocji na przedstawiane dolegliwości, jak też jego zdolności do współ­pracy z lekarzem w trakcie badania.

Badanie przedmiotowe

Badanie przedmiotowe jest planowane na podstawie wywiadu i koncentruje się na do­kładnej analizie narządów i układów, które naj­prawdopodobniej są przyczyną skarg chorego. W sytuacjach komfortu badania, kiedy czasu jest sporo, badanie może być
przeprowadzo­ne etapowo (np. w warunkach pobytu chore­go w szpitalu) i rozsądnym jest zbadanie całego pacjenta. W pierwszym etapie badania fizy­kalnego pacjent jest dokładnie oglądany (bez odzieży), potem dotykany, uciskany i opukiwa­ny. Na tym etapie badania ocenia się stan skó­ry i ilość tkanki podskórnej (elastyczność skóry stanowi pewien wskaźnik stopnia uwodnienia tkanek – u osób odwodnionych skóra staje się wiotka, nie rozprostowując się natychmiast po chwyceniu w fałd, stwierdzenie zwisających fałdów skóry może świadczyć o gwałtownej utracie wagi ciała), krążenie krwi (tętno, tempe­ratura skóry, obrzęki, żylaki), wyczuwa ewentu­alnie powiększone lub bolesne węzły chłonne (zakażenia, białaczki), przepukliny, miejsca bo­lesne lub zdeformowane. Kolejno dochodzi się do badania szczegółowego (specjalistyczne­go) różnego dla różnych specjalności lekarskich, a dobranego w zależności od wskazówek uzyska­nych z wywiadu.

Badanie specjalistyczne, poza mniej lub bardziej szczegółowym badaniem ogólnym wymaga przeprowadzenia ukierunko­wanego specjalistycznie wywiadu. Całkowicie innym jest badanie neurologiczne z głównym naciskiem położonym na ocenę czucia, napięcia mięśni szkieletowych i odruchów okostnowo-ścięgnistych, innym badanie kardiologiczne z naciskiem kładzionym na osłuchiwanie serca i płuc, a jeszcze inną jest specyfika badania przez chirurga, ginekologa czy tym bardziej okulistę lub laryngologa. Oczywistym jest jednak, że nie jednokrotnie dla np. chirurga ważną wskazówką diagnostyczną jest ocena odruchów ścięgnistych, lub badanie piersi, a ginekolog musi przeprowa­dzić pełne badanie jamy brzusznej.

Badanie chirurgiczne

Badanie chirurgiczne wymaga oceny przede wszystkim stanu jamy brzusznej. Oglądaniem ocenia się jej wysklepienie w stosunku do klat­ki piersiowej (płyn w jamie brzusznej, wzdęcie, otyłość),obecność przepuklin lub żylaków (naj­częściej w okolicy okołopępkowej w marskości wątroby – głowa meduzy). Następnym etapem jest delikatne uciskanie brzucha w celu stwier­dzenia miejsc wzmożonej bolesności i oceny napięcia powłok brzusznych (wzmożone na­pięcie mięśni brzucha u pacjentów zestresowanych lub w przypadku zapalenia otrzewnej ostry brzuch). Dopiero teraz głębokim uci­skiem jedno lub oburącz lekarz bada miejsca niebolesne przechodząc do tych sprawiających dolegliwości.

Badanie to ma na celu ocenę wielkości, kształtu i konsystencji narządów jamy brzusznej dostępnych takiemu badaniu: wątro­ba (dolny brzeg), dolny biegun prawej nerki, je­lito grube w lewym dole biodrowym (na lewo i poniżej pępka), często odcinek brzuszny aorty. W sytuacjach chorobowych wyczuć można liczne inne struktury wewnątrzbrzuszne. Powiększony (wypełniony moczem np. przy przeroście prosta­ty) pęcherz moczowy, powiększona śledziona (w białaczce), przepełniony żółcią lub kamie­niami pęcherzyk żółciowy, czy też wypełnione masami kałowymi jelito grube bywają wyczu­walne w pozycji leżącej. Niekiedy wskazane jest badanie w ułożeniu pacjenta na jednym z boków, na siedząco lub na stojąco (ocena przepuklin ściany brzucha). Dolny brzeg wątro­by wraz z pęcherzykiem żółciowym oraz śle­dziona przesuwają się ku dołowi przy wdechu, będąc jednocześnie łatwiej wyczuwalne pod łukiem żebrowym (dolne żebra zasłaniają gór­ną część jamy brzusznej). Guzy nowotworowe, zapalne (naciek zapalny, ropień) czy też pa­sożytnicze mogą być wyczuwalne w badaniu palpacyjnym przez powłoki brzucha. W przy­padku zapalenia otrzewnej mięśnie brzucha są bardzo silnie napięte, brzuch jest bolesny, więc jakiekolwiek badanie poza powierzchowną palpacją z wywołaniem tzw. objawu odbicia – ból przy ucisku brzucha, nasilający się przy nagłym cofnięciu ręki badającej (objaw Blumberga) jest niecelowe.

Ważnych wskazówek diagnostycz­nych może dostarczyć opukiwanie brzucha lub klatki piersiowej. Dzięki temu badaniu można rozróżnić wybadane wcześniej guzy, to zna­czy określić czy mają charakter lity (najczęściej w przypadku nowotworów) czy też torbielo­waty, a więc są wypełnione płynem (np. tor­biel jajnika, rozdęty żółcią pęcherzyk żółciowy, torbiel trzustki). Uzyskany w badaniu opukiwa­niem odgłos bębenkowy odpowiada miejscom wypełnionym gazami (np. rozdęte jelito w nie­drożności). Badanie wykonuje się w ten spo­sób, że układa się jedną rękę płasko, z lekko rozstawionymi palcami, tak by środkowy pali­czek trzeciego palca znajdował się dokładnie nad badanym obszarem i uderza się zgiętym pod kątem 90° palcem środkowym drugiej ręki (efekt młotka) w tenże paliczek. Wywołany od­głos należy zanalizować oceniając stopień jego stłumienia, co wymaga pewnego doświadcze­nia.

Opukiwanie niektórych miejsc w obrębie brzucha może służyć ocenie bolesności, np. de­likatne uderzenia pięścią w okolicy lędźwiowej mogą dać ból w przypadku kamicy nerkowej lub moczowodowej (objaw Chełmońskiego), a opukiwanie dolnych żeber z przodu po stro­nie prawej jest bolesne w zapaleniu pęcherzyka żółciowego. Kolejno ważne jest osłuchiwanie brzucha przy użyciu stetoskopu. Ocenie pod­daje się słyszalną perystaltykę jelitową (słyszal­ne odgłosy powstają podczas przelewania się wypełniającego jelita płynu przy ruchach je­lit – stałych, niezależnych od woli ruchach ro­baczkowych). Słyszalną perystaltykę opisuje się w różnych miejscach brzucha jako prawidłową, wzmożoną (w biegunkach, stanach pobudzenia psychicznego) lub leniwą. W razie niedrożno­ści mechanicznej perystaltyka jest wzmożona z charakterystycznymi metalicznymi tonami. W przypadkach porażenia jelita perystaltyki brak, jest więc niesłyszalna. Jest to sytuacja typowa w pierwszych dobach po operacjach brzusznych, ale może być sygnałem ciężkiej choroby brzucha powodującej rozlane zapale­nie otrzewnej. Słyszalne mogą być też szmery naczyniowe pochodzące głównie ze zmienio­nej miażdżycowo aorty. Koniecznym uzupełnie­niem każdego badania chirurgicznego brzucha jest badanie palcem przez odbyt, czyli bada­nie per rectum. Przeprowadzenie tego badania wymaga zapewnienia choremu intymnych wa­runków. Zwykle pacjent leży na lewym boku z podkurczonymi nogami, a badanie wykonuje się palcem wskazującym w jednorazowej ręka­wiczce pokrytej wazeliną. Po obejrzeniu oko­licy odbytu (obecność żylaków, przetok około odbytniczych, zmian zapalnych) wprowadzo­nym do odbytu palcem ocenia się napięcie i ewentualną bolesność zwieraczy odbytu, pro­statę (wielkość, kształt, spoistość, bolesność), kość krzyżową i guziczną, a także śluzówkę od­bytu i ewentualne zmiany guzowate (nowotwo­ry, żylaki). Po wyjęciu palca należy sprawdzić czy nie ma na nim śladów krwi. Dodatkowo chirurg ocenia układ krążenia obwodowe­go (tętnice kończyn i żyły). Bada tętno w do­stępnych miejscach: szyja, ramię, przedramię, pachwiny, pod kolanem i w okolicach kostek, ocenia grę naczyniową, czyli stan naczyń wło­sowatych (ciepłota rąk i stóp, czas powrotu normalnej barwy po ucisku płytki paznokcio­wej). Ocenia żylaki kończyn dolnych, często z zastosowaniem tzw. prób opaskowych. Po­legają one na założeniu opasek uciskowych w różnych miejscach opróżnionej z krwi żylnej kończyny (uniesienie i wymasowanie żył w kierunku do głowy)i ocenie ich wypełniania, gdy pacjent ponownie przyjmie pozycję pio­nową. Uzupełnieniem powyższych metod jest badanie ultrasonograficzne z wykorzystaniem efektu Dopplera. Ważna jest też ocena obrzę­ków kończyn.