Badania medyczne

Badanie cytologiczne

Badanie cytologiczne jest stosowane jako ba­danie profilaktyczne i diagnostyczne. Polega na badaniu pobranych w różny sposób komórek organizmu pod mikroskopem, często z wykorzystaniem technik barwienia tkanek. Bardzo ważna jest rola cytodiagnostyki w rozpoznawaniu i monitorowaniu chorób szyjki maci­cy. Dotyczy to zwłaszcza rozpoznawania raka i stanów przedrakowych na podstawie oce­ny mikroskopowej złuszczonych komórek na­błonkowych. Powinno być wykonywane raz do roku u każdej kobiety, która rozpoczęła współ­życie płciowe. Wczesne wykrycie raka szyj­ki macicy rozpoznawania raka i stanów przedrakowych na podstawie oce­ny mikroskopowej złuszczonych komórek na­błonkowych. Powinno być wykonywane raz do roku u każdej kobiety, która rozpoczęła współ­życie płciowe. Wczesne wykrycie raka szyj­ki macicy umożliwia jego wyleczenie w 100% przypadków.

Badanie laboratoryjne

Badania laboratoryjne polegają na ocenie jako­ściowej i ilościowej składników płynów ustrojo­wych (krew, płyn mózgowo-rdzeniowy), wydzielin (ślina) i wydalin (mocz, kał, wymioci­ny). Odchylenia w badaniu moczu są często podstawą do postawienia diagnozy, np. jedy­nym objawem cukrzycy może być cukromocz, a wiele chorób nerek nie daje żadnych wyraź­nych odchyleń w badaniu przedmiotowym. Wszystkie badania powinny być wykonane w świeżo pobranej próbce moczu (około 50ml porannej porcji moczu powinno się dostarczyć do laboratorium w ciągu 2 godzin). Rutynowo oznacza się pomiar objętości moczu, ocenia jego zabarwienie, przejrzystość i zapach, gęstość względną i pH, oraz wykonuje próby na obecność białka, krwi, cukru, ciał ketonowych i drobnoustrojów, bilirubiny i urobilinogenu.

Obecnie większość laboratoriów analitycznych dysponuje skomputeryzowanymi automata­mi do oceny powyższych parametrów. Cza­sami trzeba dodać dodatkowy odczynnik, np. kwas solny do oceny wydalania kwasu wanilinomigdałowego (barwiak chromochłonny) lub wapnia. Dla oceny wydalania porfiryn – np. w podejrzeniu porfirii, mocz musi znajdować się w ciemnym pojemniku. Objętość wydalo­nego w ciągu 24 godzin moczu zależy od obję­tości przyjmowanych płynów, ilości substancji rozpuszczonych, które mają być wydalone, oraz od zdolności nerek do prawidłowego za­gęszczania moczu. Pomiar ten w odniesieniu do ilości płynów przyjętych i utraconych (poce­nie, perspiratio, wymioty itp.) określa stan na­wodnienia organizmu. Gdy konieczna jest ocena diurezy (objętości wydalanego moczu) w czasie krótszym, najczęściej, co godzinę, pa­cjent musi mieć założony cewnik do pęcherza moczowego (ciężkie krwawienia, oparzenia, niewydolność krążenia). Prawidłowy mocz jest przejrzysty (badanie o nieznacznej wartości kli­nicznej), ale zabarwienie różni się znacznie pomiędzy ludźmi, a nawet w zależności od pory dnia.

Klinicznie ważna jest zmiana kolo­ru znacznego stopnia. Wpływ na to może mieć obecność w moczu: bilirubiny (żółć) – barwa brązowa (piwna) z żółtą pianą; krwi, hemo­globiny, methemoglobiny – barwa czerwona, brązowa lub przydymiona, buraków – różowa, barwników np. błękit metylenowy ze słody­czy – zielona, tetracykliny – żółta. Mocz może być mętny i może pojawiać się w nim osad na skutek obecności śluzu, ropy lub krwi, a tak­że z powodu wytrącania się niektórych składni­ków, np. fosforanów lub moczanów. Charakter osadu ocenia się pod mikroskopem. Zapach ocenia się niejako przy okazji. Najczęściej za­pach amoniaku wynika z rozkładu bakteryjne­go długo stojącego moczu (pieluszki),u chorych z kwasicą mocz pachnie acetonem, po zjedze­niu szparagów pojawia się niemiła woń merkaptanu metylowego, zapach ryby w zakażeniu pałeczką okrężnicy, natomiast zapach fiołków uzyskiwała Kleopatra zażywając olejek terpen­tynowy. Gęstość względna moczu (ciężar wła­ściwy) określa zdolność do jego zagęszczania np. w moczówce prostej (niedobór hormonu antydiuretycznego) jest bardzo dużo moczu o małej gęstości.

Wykonuje się także próby za­gęszczania i rozcieńczania moczu przez mo­dyfikację ilości przyjmowanych płynów i w tej sytuacji ocena zdolności do zagęszczania mo­czu (prawidłowo: mała podaż płynów – wzrost zagęszczenia – wzrost ciężaru właściwego). Od­czyn moczu (badanie o nieznacznej wartości klinicznej) zależy od ilości wydalanych jonów wodorowych (norma 40-80mmol/d). Odczyn moczu jest zazwyczaj kwaśny (pH 6). Mocz za­sadowy może powstać u ludzi stosujących dietę bezmięsną lub jest wynikiem zakażenia pałecz­ką okrężnicy. Stwierdzenie obecności białka w moczu ma zawsze znaczenie kliniczne. Białko pojawia się w czasie chorób przebiegających z wysoką temperaturą, a w każdym innym przy­padku białkomocz wskazuje na chorobę kłęb­ków lub cewek nerkowych, ale jego natężenie nie ma związku ze stopniem niewydolności ne­rek. Śladowe ilości białka mogą się pojawić w chorobach z intensywnym odczynem zapal­nym w drogach moczowych. Obecność białka Bence-Jonesa pozwala na rozpoznanie szpiczaka mnogiego (pojawia się u 50% chorych).
Obecność glukozy w moczu jest charaktery­styczna dla nie leczonej lub niewystarczająco le­czonej cukrzycy. U tych osób może również występować ketonuria (obecność w moczu ciał ketonowych głównie kwasu acetooctowego). Bi­lirubina pojawia się w moczu, gdy zakłócone jest wydalanie glukuronianu bilirubiny w żółci. Dochodzi do tego w niektórych postaciach żół­taczki mechanicznej (np. kamica lub rak dróg żółciowych) lub przy uszkodzeniu komórki wą­trobowej (np. wirusowe zapalenie wątroby). Brązowe zabarwienie moczu jest często pierw­szym objawem żółtaczki. Urobilinogen wystę­puje w moczu w nadmiarze w chorobie hemolitycznej i we wczesnym okresie uszko­dzenia komórek wątroby a także w okresie zdrowienia. Wykrywa się go także w mononukleozie zakaźnej oraz niewydolności krążenia.
Przy niedrożności dróg żółciowych (żółtaczka mechaniczna) urobilinogenu w moczu nie ma, pojawia się natomiast bilirubina – ważny objaw różnicujący rodzaje żółtaczek. Porfobilinogen pojawia się w porfiriach. Wykrycie produktów przemiany kwasu fenylopirogronowego w mo­czu noworodka świadczy o fenyloketonurii, która leczona we wczesnym okresie życia nie daje objawów klinicznych. Badanie mikrosko­powe odwirowanego osadu świeżej próbki moczu jest jedyną, niezawodną metodą wykry­cia obecności krwinek czerwonych, białych (ropy) i wałeczków nerkowych (ścięte białko sugerujące, że białkomocz jest pochodzenia nerkowego). Struktury te szybko się rozpadają podczas stania moczu, a obraz mikroskopowy zanieczyszczają różne wytrącające się kryształy. Badanie to jest konieczne w takich przypad­kach jak: kolka nerkowa, zakażenie dróg mo­czowych, zapalenie wsierdzia, kłębkowe zapalenie nerek i białkomocz. Badanie kilku ostatnich kropel moczu umożliwia wykrycie jaj przywr pierwotniaka Schistosoma haematobium. Większość widocznych w mikroskopo­wym badaniu moczu kryształków nie ma znaczenia diagnostycznego. Próbkę moczu, odpowiednio pobraną, można badać także na obecność bakterii i przy użyciu odpowiednich technik mikrobiologicznych ocenić ich rodzaj, ilość oraz wrażliwość na antybiotyki.
W przy­padkach masywnego rozpadu tkanki mięśnio­wej, najczęściej wskutek jej niedokrwienia pojawia się w moczu mioglobina (białko uwal­niane z uszkodzonej tkanki mięśniowej). Okre­ślenie jej ilości ma wartość diagnostyczną i prognostyczną pozwalając wnioskować na te­mat zagrożenia ostrą niewydolnością nerek.
Krew żylną pobiera się do badania z dużych naczyń żylnych, najczęściej żyły odłokciowej, do probówki zawierającej czynniki przeciw- krzepliwe (np. wersenian potasowy), następnie należy ją delikatnie wymieszać. Krew pełną tęt­niczą pobiera się z dużych tętnic, najczęściej udowej lub podobojczykowej, do probówek ze środkiem zapobiegającym krzepnięciu (np. heparyna). We krwi tętniczej najczęściej wyko­nuje się badania gazometryczne (oznaczenie stężeń tlenu i dwutlenku węgla oraz parame­trów równowagi kwasowo-zasadowej). Krew włośniczkowa jest pobierana do kapilar z hepa­ryną, po jej wyciśnięciu z nakłutej opuszki pal­ca. Jest to metoda z wyboru w badaniach noworodków. Krew taka służy do badań gazo- metrycznych, morfologicznych, poziomu glu­kozy i elektrolitów, jednakże wyniki tych oznaczeń nie są bardzo wiarygodne, gdyż krew miesza się z płynem tkankowym. Po odwiro­waniu krwi pełnej i oddzieleniu elementów ko­mórkowych uzyskuje się osocze. Surowica to osocze pozbawione włóknika. Krew na surowi­cę pobiera się do suchej, szklanej probówki lub plastikowej zawierającej czynniki aktywujące proces wykrzepiania. Po wykrzepieniu, krew odwirowuje się i oddziela surowicę od skrzepu.

Większość wyników badań laboratoryjnych po­dawana jest w formie liczbowej w jednostkach stężenia (jednostkach masy – np. mg, g lub ilo­ści substancji w jednostce objętości np. mmol, mol). Aktywność enzymów określa się w jed­nostkach międzynarodowych lub umownych, właściwych dla danej metody. Dawniej stoso­wane pojęcia normy, wartości prawidłowych, czy normalnych są obecnie zastępowane ter­minem wartości referencyjnych (pojęcie staty­styczne, obejmujące 95% badanej populacji ludzi zdrowych). Oznaczanie stężenia hemoglobiny, szybkości opadania krwinek czerwo­nych, oraz badanie rozmazu krwi są prostymi metodami dostarczającymi ważnych informacji w szerokim zakresie przypadków klinicznych i służą jako testy przekrojowe. Badania liczby krwinek białych (leukocyty) i wzoru Schillinga są szczególnie pomocne w poznaniu przyczyny stanów gorączkowych. Oznaczenia liczby retikulocytów pozwala na różnicowanie niedo­krwistości spowodowanych upośledzeniem wytwarzania erytroctów od niedokrwistości, w których wytwarzanie krwinek nie rekompen­suje ich utraty w wyniku krwawienia lub rozpa­du.
Liczniki elektroniczne liczą ilość poszczególnych komórek w mm³ krwi, mierzą także objętość krwinki i średnią zawartość he­moglobiny w komórce. Małe wartości stwierdza się w niedokrwistościach z niedoboru żelaza i innych sytuacjach, gdzie upośledzona jest syn­teza hemoglobiny, duże wartości pojawiają się w niedoborze witaminy B₁₂ i kwasu foliowego. Morfologia krwi obwodowej Hemoglobina – Hb (wzrost stężenia: nadkrwistość, odwodnienie, spadek stężenia: niedo­krwistość, przewodnienie).

Leukocyty – WBC (wzrost – leukocytoza: zakażenia pierwotniakowe, grzybicze, wirusowe i bakteryjne, stany za­palne np. w uszkodzeniach tkanek, zmianach zwyrodnieniowych, nowotwory, niewydolność nerek, nadmiar adrenaliny i hormonów stery­dowych, spadek – leukopenia: zanik szpiku kostnego np. polekowy, popromienny, tok­syczne w zatruciach, nadczynność śledziony, niektóre białaczki, chorobaAdisona-Biermera, ciężkie zakażenia bakteryjne np. posocznica wywołana bakteriami Gram(-), zakażenia wiru­sowe np. grypa, zapalenie wątroby, HIV, odra, różyczka, ospa wietrzna, zakażenia pierwotniakowe: malaria, kalaazar, wstrząs anafilaktyczny kolagenozy, wyniszczenie).

Erytrocty – RBC (wzrost: nadrwistości spowodowane niedotle­nieniem tkanek np. wady serca, serce płucne, rozedma płuc, czy przebywanie na znacznych wysokościach, choroby z nadmiernym wydzielaniem erytropoetyny np. torbielowatość nerek, wodonercze, nadmiar sterydów, odwodnienie, spadek: niedokrwistości, przewodnienie, póź­ny okres ciąży, nagła utrata krwi).

Hematokryt Ht, Het – określa stosunek objętości erytroc­tów do objętości pełnej krwi (wzrost: nadkrwistość, utrata objętości osocza np. oparzenia, zapalenie otrzewnej,odwodnienie np. biegun­ki, moczówka prosta, spadek: niedokrwistość, ciąża, przewodnienie).

Średnia masa hemo­globiny w krwince czerwonej – MCH (wzrost: niedokrwistości nadbarwliwe np. w marskości wątroby, spadek w niedokrwistościach z nie­doboru żelaza). Średnie stężenie hemoglobiny w krwince czerwonej – MCHC (wzrost niedokrwistości nadbarwliwe, zaburzenia hipertoniczne gospodarki wodno-elektrolitowej, spadek: niedokrwistości z niedoboru żela­za, zaburzenia hipotoniczne gospodarki wod­no-elektrolitowej). Średnia objętość krwinki czerwonej – MCV – służy głównie do określa­nia rodzaju niedokrwistości (niska objętość – mikrocytoza, najczęściej w niedoborze żelaza, normocytoza – np. w nadmiernym rozpadzie krwinek, po krwotokach, duża objętość – ma- krocytoza, w niedoborze witaminy B₁₂ i kwasu foliowego, choroby wątroby).

Płytki krwi – PLT (wzrost – trombocytoza: czerwienica, mielofibroza, przewlekła białaczka szpikowa, prze­wlekłe choroby zapalne np. reumatoidalne zapalenie stawów, gruźlica, niektóre choroby nowotworowe, krwawienia i stany niedoboru żelaza, kortykosterydy, stan po usunięciu śledziony, niedokrwistość hemolityczna, wysiłek fizyczny, spadek – trombocytopenia: uszkodze­nie szpiku np. białaczka, niewydolność nerek, promieniowanie jonizujące, infekcje wirusowe np. świnka, gruźlica, polekowe, AIDS, hemofi­lia, nadczynność śledziony, hipotermia, krwa­wienia, krążenie pozaustrojowe, hemodializa). W ocenie układu krzepnięcia krwi, np. przy podejrzeniach skazy krwotocznej, istotne jest oznaczenie liczby płytek krwi, czasu krwawie­nia (zależy od czynności płytek krwi i naczyń włosowatych), APTT (czas kaolinowo-kefalinowy – nie jest zależny od płytek krwi, a zależy od czynności osoczowych czynników krzepnięcia: II, V, VIII, IX, X, XI, XII i fibrynogenu) oraz czasu protrombinowego (najczęściej stosowany wskaźnik protrombinowy określa w procentach aktywność osoczowych czynników krzepnięcia aktywujących protrombinę: V, VII, X i fibrynogenu, czy też INR=1 stanowiący normę dla czynników protrombiny – używane rutynowo dla oceny parametrów układu krzepnięcia u chorych leczonych doustnymi środkami przeciwkrzepliwymi, np. po wszczepieniu sztucz­nych zastawek serca).

Coraz rzadziej wykonuje się ocenę, dawniej rutynowego, odczynu opa­dania krwinek czerwonych (OB – odczyn Bier­nackiego). Jest to badanie pracochłonne, nie może być, bowiem wykonane w typowych analizatorach komputerowych. Krew ze środ­kiem przeciwkrzepliwym umieszcza się w wyskalowanej rurce Westergrena (o średnicy 2mm) i po godzinie odczytuje poziom, na któ­rym zaznacza się linia erytroctów. U człowieka zdrowego OB nie przekracza 15, choć rośnie z wiekiem. Najczęściej spotykaną przyczyną podwyższenia OB są stany zapalne. W około 10% przypadków szpiczaka mnogiego wartości OB są bardzo wysokie, przekraczając 100.

Inne badania składników krwi zlecane są w specjal­nych przypadkach. W diagnostyce chorób wątroby najczęstszym problemem jest różni­cowanie pomiędzy żółtaczką miąższową, a mechaniczną. Największy nacisk kładzie się na biochemiczne próby czynności wątroby (procesów wydzielania i syntezy) oraz badanie enzymów wydzielanych przez uszkodzone ko­mórki. Przy podejrzeniu wirusowego zapalenia wątroby przeprowadza się próby serologiczne na obecność antygenów wirusów zapalenia wątroby. Żółtaczka ujawnia się klinicznie, gdy poziom bilirubiny w surowicy krwi przekracza 50umol/l (norma 5-17 umol/l). Wzrost poziomu bilirubiny związanej pojawia się w żółtaczce mechanicznej i wirusowym zapaleniu wątroby. Poziom bilirubiny niezwiązanej podnosi się przy nadmiernym rozpadzie krwinek, chorobie Gilberta i rzadkich zaburzeniach transportu bi­lirubiny. Aktywność enzymu fosfatazy zasado­wej wzrasta znacznie bardziej w żółtaczce mechanicznej niż miąższowej. Enzym ten wy­stępuje w wielu tkankach, stad też jego wzrost nie musi być wynikiem schorzenia wątroby.

Wartości dla dzieci: kolejno HGB, HCT, RBC, RTC, MCV, MCH, MCHC:

Wartości prawidłowe moczu

Elektrofereza umożliwia rozdział fosfatazy zasa­dowej na poszczególne odmiany (izoenzymy) i zidentyfikowanie jej źródła (najczęściej kości). Albuminy surowicy krwi produkowane są w wątrobie, stąd w przewlekłych jej chorobach (np. marskość) ich poziom zazwyczaj spada, a towarzyszyć temu może wzrost poziomu gamma-globulin (dysproteinemia). Rozdział białek na poszczególne frakcje następuje w procesie elektroforezy (pod wpływem pola elektrycznego białka surowicy rozdzielają się na 5 podstawowych frakcji: albuminy globuli­ny a1, a2, p i y – głównie immunoglobuliny). Spadek wytwarzania w wątrobie białek będą­cych czynnikami krzepnięcia krwi (czynnik II, VII i X) prowadzi do zaburzeń krzepnięcia ilo­ściowo określanych oznaczaniem czasu protrombinowego. Ocenę stanu komórki wątrobowej osiągnąć można oznaczając ak­tywność enzymatyczną amninotransferaz: asparaginianowej (AspAT) i alaninowej (AlAT). Wzrost ich aktywności jest bardzo czułym wskaźnikiem uszkodzenia hepatocytów. Nie są one jednak swoiste tylko dla wątroby (naj­bardziej Al AT), więc wyniki trzeba oceniać przez pryzmat stanu klinicznego. Wykrycie kolejnego białka w surowicy – fetoproteiny (AFP) jest dowodem istnienia pierwotnego raka wątroby.

W przypadku ostrego zapalenia trzustki następuje wzrost aktywności w surowi­cy i w moczu utrzymuje się dłużej, nawet po normalizacji poziomu w surowicy) enzymu ka- talizujacego rozpad cukrów złożonych – amylazy (diastaza), występującego głównie w trzustce i śliniankach. Zjawisko takie obser­wuje się także w innych ostrych chorobach brzucha (np. perforacja wrzodu dwunastnicy, niedrożność jelit). Rośnie także poziom lipazy – enzymu katalizujacego rozpad trójglicerydów. O funkcji hormonalnej trzustki informuje po­średnio poziom glukozy w surowicy krwi. Jej podwyższony poziom może świadczyć o niedo­borze hormonu trzustki – insuliny i tym samym cukrzycy. Oznaczanie poziomu mocznika kreatyniny we krwi pozwala na ocenę stopnia wydolności nerek, natomiast ocenę przesącza­nia kłębuszków nerkowych uzyskujemy określa­jąc wskaźnik oczyszczania (klirensu) kreatyniny.

W diagnostyce zawału serca istotnymi są bio­chemiczne badania aktywności enzymów CPK– kinaza fosfokreatynowa pojawiająca się we krwi po uszkodzeniu komórki mięśniowej (również mięśnia szkieletowego, a nawet mózgu) i CKMB będącego odmianą (izoenzymem) CPK typowa dla mięśnia sercowego (badanie bardziej specy­ficzne niż oznaczenia aktywności CPK) oraz oznaczanie poziomu troponiny-białka mięśnia sercowego uwalnianego do krwioobiegu po jego martwicy (zawał serca). Obecnie coraz czę­ściej podwyższony poziom troponiny jest uzna­wany za wystarczający objaw zawału serca i oznaczenia enzymatyczne nie są wykonywa­ne. Ważnym badaniem przesiewowym jest oce­na parametrów gospodarki lipidowej ustroju: poziomu cholesterolu, lipoprotein transportują­cych cholesterol – HDL cholesterol (spadek stężenia związany jest ze wzrostem ryzyka cho­roby wieńcowej – dobry cholesterol) i LDL cho­lesterol (stężenie tej frakcji jest wskaźnikiem ryzyka miażdżycy) i trójglicerydów (są głównym substratem energetycznym, magazynowane w komórkach tłuszczowych, a znaczny wzrost ich stężenia grozi ostrym zapaleniem trzustki). Niekorzystne wyniki tych badań są wskaza­niem do rozpoczęcia leczenia, które ma na celu zapobieżenie lub zmniejszenie nasilenia powikłań miażdżycy naczyń krwionośnych, a badanie w trakcie leczenia umożliwia ocenę jego skuteczności. Określanie poziomu kwasu mlekowego jako metabolitu w procesach prze­mian beztlenowych umożliwia ocenę nasilenia niekorzystnych z punktu widzenia fizjologii procesów, zachodzących w przypadkach rozle­głego niedokrwienia tkanek (np. wstrząs urazo­wy). Ocena gospodarki kwasowo-zasadowej opiera się na oznaczeniach pH krwi, pC0₂ (prężność dwutlenku węgla), stężenia HC0₃’ (wodorowęglanów), p0₂ (prężność tlenu) i BE (nadmiar lub niedobór zasad).
Regulacja po­wyższych parametrów przez nerki i płuca umożliwia utrzymanie stałych warunków śro­dowiska wewnętrznego ustroju. Zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej (kwasica, zasadowica) klasyfikuje się jako: oddechowe – gdy pierwotne zmiany dotyczą pC0₂ (np. kwasica oddechowa w niewydolności płuc – ciężkie zapalenie, czy przy uszkodzeniu ośrod­ka oddechowego w mózgu, zasadowica wynikająca z nadmiernej wentylacji płuc), me­taboliczne – pierwotne zmiany dotyczą HC0₃ (np. kwasica ketonowa w cukrzycy kwasica mleczanowa w niedotlenieniu tkanek, zasadowica po wymiotach lub w niedoborze potasu), oraz złożone.
Podejrzenie nadmiaru (nadczyn­ność) lub niedoboru (niedoczynność) hormo­nów, produkowanych przez gruczoły dokrewne, wymaga oznaczenia ich aktywności. Najczę­ściej ocenia się aktywność tarczycy: T4 – tyroksyna, główny hormon gruczołu, którego wydzielanie jest pobudzane przez hormon podwzgórza – tyreoliberynę (TSH). Dla oceny przytarczyc oznacza się aktywność parathormonu (PTH). Poziom PTH i kalcytoniny wytwa­rzanej przez tarczycę określa się przy zaburzeniach metabolizmu kości (np. osteopo­roza i osteopenia), gdyż są one głównym regu­latorem przemian tkanki kostnej. Oznaczenia hormonalne są podstawą badań zaburzeń czynności narządów i czynności płciowych, za­równo męskich (androgeny) jak i żeńskich (es­trogeny, progesteron, prolaktyna, oraz ich przysadkowe hormony uwalniające: LH – hor­mon luteinizujacy, oraz FSH – hormonfolikulotropowy). Na takich badaniach opiera się diagnostyka np. przedwczesnego dojrzewania, zaburzeń cyklu miesiączkowego czy też nie­płodności.
Dla oceny funkcjonowania nadner­czy bada się poziomy hormonów kory, np. kortyzol. Pewne substancje, pojawiając się w surowicy krwi, mogą świadczyć o poważ­nych chorobach, najczęściej nowotworowych. Gonadotropina kosmówkowa (HCG) jest hor­monem wytwarzanym przez płód, służy więc wykrywaniu wczesnej ciąży, może jednak być produkowana przez nowotwory złośliwe np. jąder, czy jajników. PSA – swoisty antygen gru­czołu krokowego jest enzymem wytwarzanym w nabłonku gruczołu krokowego, w przypadku nowotworów prostaty dostaje się do krwi, gdzie służy do wykrywania raka i monitorowania efektów leczenia. Pojawia się też w nienowotworowych chorobach wątroby, takich jak jej wirusowe zapalenie. CEA – antygen karcyno-embrionalny jest glikoproteiną wytwarzaną w warunkach prawidłowych przez tkanki pło­dowego przewodu pokarmowego. U doro­słych oznaczenia jego poziomu w surowicy służą wykrywaniu i monitorowaniu leczenia, a także wykrywaniu wznowy po leczeniu no­wotworów jelita grubego i trzustki.

We krwi rozpuszczonych jest wiele pierwiastków che­micznych. Najczęściej ich stężenia są śladowe, ale ich niedobór, a czasami nadmiar może po­wodować bardzo poważne następstwa zdro­wotne (np. nadmiar potasu może doprowadzić do nagłego zatrzymania krążenia, a w następ­stwie śmierci). Rutynowo oznacza się poziomy najważniejszych tzn. sodu (jego poziom jest wykładnikiem hormonalnej regulacji wydalania sodu i wody przez nerki, ich zatrzymanie w ustroju np. w niewydolności nerek prowadzi do nadciśnienia tętniczego), potasu (dominują­cy jon płynu wewnątrzkomórkowego, wzrost jego stężenia w surowicy wynika ze zmniejszo­nego wydalania z moczem np. niewydolność nerek lub nadmiernego rozpadu komórek – np. głodzenie, zmiażdżenie tkanek, hemoliza) wapnia, rzadziej magnezu (często w chorobach serca) i ołowiu w zatruciach.
Poziom żelaza jest ważny w ocenie przyczyny niedokrwistości. W dalszym etapie ocenia się stężenie w suro­wicy białka transportującego żelazo – transferyny, której 35% jest prawidłowo związane z żelazem. TIBC – całkowita zdolność wią­zania żelaza ocenia stopień wysycenia żela­zem transferyny, wzrost wysycenia występuje np. w niedokrwistości hemolitycznej, a spa­dek w przewlekłych zakażeniach lub nowo­tworach. Ważne w niektórych sytuacjach jest oznaczanie stężeń w surowicy niektórych wi­tamin np. witaminy K w zaburzeniach krzep­nięcia, czy kwasu foliowego i witaminy B₁₂ w niedokrwistościach.
W chorobach neurolo­gicznych wiele ważnych danych uzyskuje się badając płyn mózgowo-rdzeniowy. Kilka mililitrów płynu pobiera się do probówki z nakłucia lędźwiowego (między III i IV kręgiem lędźwio­wym). Badanie ogólne płynu obejmuje oce­nę własności fizycznych, badanie cytologiczne i biochemiczne. Prawidłowy płyn jest bezbarw­ny, wodnojasny. Zabarwienie: żółte (ksantochromia) jest spowodowane obecnością bilirubiny np. ciężka żółtaczka, kilka dni po krwawie­niu podpajęczym, mleczno-żółte to płyn z zawartością ropy czerwone – w wyniku świeżego krwawienia do przestrzeni pod pajęczej. Prawi­dłowy płyn jest przejrzysty zmętnienia spowo­dowane są zwiększoną obecnością komórek, bakterii lub białka. Ciśnienie określa się mano­metrem połączonym z igłą punkcyjną lub oce­niając szybkość wypływu z igły. Ciśnienie rośnie w guzach mózgu, zapaleniach opon czy też po ciężkich urazach mózgu, a spada np. w obniżo­nej temperaturze ciała (hipotermia) lub znacz­nym odwodnieniu.
W badaniu cytologicznym określa się liczbę komórek (wzrost – pleocytoza, najczęściej w zapaleniach) oraz ich rodzaj (komórki krwi, bakterie, komórki nowotwo­rowe).
W badaniu biochemicznym ocenia się stężenie: białka (wzrost w chorobach zapal­nych), glukozy (wzrost w zapaleniu mózgu, cukrzycy, a spadek w bakteryjnych zapaleniach opon), chlorków.

Badanie kału wykonuje się w celu oceny krwawienia do przewodu pokar­mowego oraz wykrycia zakażeń bakteryjnych lub pasożytniczych. Początkowa ocena dotyczy konsystencji (luźny, wodnisty – biegunka, twar­dy), barwy (odbarwiony – żółtaczka mechanicz­na, czarny, smolisty – krwawienie z przewodu pokarmowego), składników nieprawidłowych (fragmenty lub jaja pasożytów, świeża krew w krwawieniach z odbytnicy), niestrawione resztki pokarmowe, nadmierna ilość tłuszczu (stolce tłuszczowe w chorobach trzustki). Dodat­kowo w badaniu bakteriologicznym ocenia się ilość i rodzaj bakterii, a także ewentualnych tok­syn (zatrucia pokarmowe) i obecność grzybów. Przy podejrzeniu obecności krwi niewidocznej gołym okiem wykonać można próbę benzydynową dla wykrycia tzw. krwi utajonej.