Badania medyczne

Badania obrazowe

Badania radiologiczne – do badań diagno­stycznych wykorzystywane są promienie rent­genowskie (promienie X), odkryte w 1895 roku przez Wilhelma Roentgena – profesora fizyki w Wurzburgu. Podstawowe metody badań rent­genowskich rozwinęły się burzliwie w latach 1920-1930. Powstała diagnostyka przewodu pokarmowego, opracowano technikę chole­cystografii, badania układu oddechowego – z bronchografią i zdjęciami warstwowymi – tomogramami. Wydzieliły się poszczególne dziedziny radiologii zajmujące się diagnostyką określonych grup chorych. Radiologia naczyniowa zajmuje się diagnostyką układu krążenia: badania tętnic arteriografia, układu żylnego – flebografia, ukła­du naczyń chłonnych – limfografia. Szczegółowa diagnostyka wrodzonych i nabytych wad serca opiera się na wynikach angiokardiografiii cew­nikowaniu serca. Obszerny dział radiologii sta­nowi rentgenodiagnostyka układu moczowego. Wstępną i często rozstrzygającą metodą badania jest urografia po dożylnym podaniu środka cieniującego. Ocenę układu kielichowo-miedniczkowego i moczowodu przeprowadza się za pomocą pielografii, cystografia służy badaniu dolnego odcinka dróg moczowych i pęcherza moczowego. Diagnostyczna odma mózgowa, naczyniowe badania mózgu i mielografia two­rzyły podstawę neuroradiologii. Należy jednak zaznaczyć, że w chwili obecnej część z tych ba­dań traci na swoim znaczeniu i jest wypierana przez nowoczesne techniki diagnostyczne: ul­trasonografię, badania tomografii komputerowej rezonansu magnetycznego.­

Badania radiolo­giczne odgrywają ogromną rolę w profilaktyce chorób. Wykonywane przed laty w Polsce obo­wiązkowe, coroczne badania rtg klatki piersio­wej przyczyniły się do znacznego zwiększenia wczesnej wykrywalności takich chorób jak gruź­lica czy nowotwory płuc. Obecnie coraz więk­sza jest dostępność badań mammograficznych. Jest to badanie radiologiczne sutka, wykony­wane miękkimi promieniami rentgenowskimi. Obraz w nowoczesnych mammografach jest wysokiej jakości, a dawki promieniowania bar­dzo małe. Badanie pozwalana wykrycie w sutku nawet niewielkich zmian, klinicznie bezobjawowych. Dzięki temu, w przypadku zmian po­dejrzanych o nowotwór, zabieg operacyjny jest wykonywany szybko i możliwe jest całkowite wyleczenie. Uważa się, że u kobiet po 35 roku życia badanie mammograficzne winno być wy­konywane obowiązkowo, co roku. Radiologia lekarska poszerzyła się w latach sześćdziesiątych siedemdziesiątych o zupełnie nowy dział me­dycyny nuklearnej wykorzystującej radioizotopy. Izotopy promieniotwórcze mają zastosowanie w diagnostyce i terapii, mało jest narządów, w których diagnostyka izotopowa nie znalazłaby zastosowania. Dotyczy to zarówno badań morfologiczno-topograficznych (scyntygrafia układu kostnego, wątroby, tarczycy, płuc) jak i czynno­ściowych np. badanie renograficzne.

Współcze­sna radiologia lekarska jest ściśle związana ze wszystkimi dziedzinami medycyny klinicznej i doświadczalnej. Wyróżnia się obecnie trzy od­rębne specjalności: rentgenodiagnostykę, radio­terapię i medycynę nuklearną, które mają jedną wspólną cechę – posługują się promieniowaniem jonizującym. Zjawisko emisji pozytronu podczas rozpadu ra­dioaktywnej cząsteczki chemicznej wykorzy­stuje emisyjna tomografia pozytronowa – PET (ang. positron emission tomography). Neuro­ny, jak wszystkie komórki naszego organizmu czerpią energię z glukozy, tym więcej im są bardziej aktywne. Rozpad dożylnie podanych cząsteczek podobnych do glukozy, wzboga­conym radioizotopem fluoru lub cząsteczek wody z izotopem tlenu powoduje emisję pozy­tronu, a ten zderzając się ze zwykłymi elektro­nami ulega anihilacji wydzielając wykrywalne promieniowanie y. Promieniowanie to jest wy­chwytywane przez specjalną aparaturę, która rekonstruuje pozycje cząstek emitujących pozytrony i na tej podstawie tworzy obraz aktywności mózgu. Im wyższy jest poziom aktywności neuronów, tym więcej jest wychwytywanych cząstek i odwrotnie. Sygnały te są później prze­twarzane (w oparciu o bardzo skomplikowane zależności matematyczne) i nakładane na zdję­cia zrobione za pomocą rezonansu magnetycz­nego. Tak powstaje obraz mózgu zawierający liczne kolorowe plamy odzwierciedlające po­budzenie poszczególnych jego okolic. W za­leżności od tego, które parametry pracy mózgu nas interesują, możemy uzyskać ich obraz uży­wając odpowiednich cząsteczek oraz izoto­pów promieniotwórczych. Pokrewną techniką do PET jest tomografia emisji pojedynczego fotonu – SPECT (ang. single photon emission computed tomography) wykorzystującą tomo­grafię do uwidocznienia konwencjonalnych radionuklidów. SPECT stała się powszechną techniką, gdyż dzięki niej można uściślić roz­poznanie, eliminując zakłócenia z części na­rządu leżącego nad miejscem spodziewanego uszkodzenia przez tomograficzne uwidocznie­nie warstwy aktywności.

Tomografia komputerowa – (KT) to nowocze­sna metoda badania radiologicznego z wyko­rzystaniem promieniowania rentgenowskiego. W różnych płaszczyznach wykonywane są zdjęcia warstwowe (tzw. skany), które przed­stawia się po opracowaniu komputerowym w formie obrazu dwu lub trójwymiarowego. W badaniach niektórych narządów stosuje się dodatkowo środki cieniujące podawane dożyl­nie. W tzw. spiralnej tomografii komputerowej łączy się ciągły ruch obrotowy układu lampa-detektor z przesuwem stołu, co pozwala na szybką ocenę objętości całego narządu i wy­krycia nawet drobnych nieprawidłowości.

Ultrasonografia (USG) – to metoda diagno­styczna wykorzystująca fale ultradźwięków o częstotliwości 1,5 do 10 MHz pozwalają­ca uzyskać obrazy narządów wewnętrznych poprzez uwidocznienie powierzchni granicz­nych narządów i tkanek miękkich bez użycia środków cieniujących. Jest to badanie nie­inwazyjne, oparte na ocenie zjawiska echa. Narządy wytwarzają, w warunkach fizjolo­gicznych, określone echo. Nieprawidłowe zmiany w narządach powodują zaburzenie tego echa. Istnieje możliwość monitorowania pewnych zjawisk w czasie, np. szybkości prze­pływu krwi w naczyniach tętniczych i żylnych (USG Dopplerowskie – obrazowane kolorem). W kardiologii USG serca-tzw. echokardiogra­fia ma szerokie zastosowanie w ocenie kurczliwości mięśnia sercowego, w rozpoznawaniu wad serca, obecności płynu w worku osier­dziowym. W ginekologii i położnictwie USG służy dokładnemu monitorowaniu rozwoju płodu, często określeniu jego płci. Stosując specjalne sondy np. przezpochwowe uzysku­je się możliwość wczesnej diagnostyki zmian nowotworowych w narządach rodnych.

W urologii USG endoskopowe – przezodbytnicze lub przezcewkowe jest również bardzo wartościową metodą diagnostyczną, głównie w chorobach pęcherza moczowego i gruczołu krokowego. W diagnostyce chorób śródpiersia wykorzystywane jest często tzw. USG przezprzełykowe. W chorobach narządu ruchu, w ortopedii, diagnostyka za pomocą USG po­zwala niejednokrotnie zmniejszyć częstotli­wość wykonywania badań radiologicznych. Dotyczy to szczególnie badań profilaktycz­nych u małych dzieci przy ocenie stawów biodrowych. Badaniem USG można również obrazować struktury wewnątrzstawowe, ścię­gna, oceniać postęp zrostu kostnego. W chwili obecnej badanie USG jest podstawowym ba­daniem diagnostycznym. Wykonywane jest jako pierwsze zarówno w warunkach szpital­nych jak i w gabinetach lekarskich różnych specjalności. Diagnostyka szeregu chorób, w których dawniej stosowano badania rentgenowskie, oparta jest prawie wyłącznie na USG. Dotyczy to: kamicy pęcherzyka żółcio­wego, kamicy dróg żółciowych, kamicy nerek pęcherza moczowego, oceny stanu gruczołu krokowego, oceny gruczołu tarczowego. Jest to badanie całkowicie nieinwazyjne, powta­rzalne, niedrogie. Wiele poważnych schorzeń wykrywanych jest przypadkowo w trakcie tego badania lekarskiego. Uwaga: badanie USG jest badaniem dodatkowym, pomocni­czym. Nie może ono zastępować podmioto­wego i przedmiotowego badania lekarskiego!

Rezonans magnetyczny – MRI (ang. magnetic resonance imaging) to nowoczesna, nieinwa­zyjna metoda obrazowania tkanek i narządów. Poszczególne rodzaje tkanek, u badanego chorego, zawierające różną liczbę atomów wodoru poddawane są działaniu fal elektro­magnetycznych o oznaczonej częstotliwości rezonansowej. W określonym czasie, tzw. cza­sie relaksacji, tkanki te oddają pewną dawkę energii. Komputerowe przetworzenie obrazu prowadzi do uwidocznienia poszczególnych tkanek i narządów. Badanie MR jest szcze­gólnie przydatne w chorobach i urazach cen­tralnego układu nerwowego (mózgu i rdzenia kręgowego) oraz w schorzeniach układu mięśniowo-szkieletowego, uwidaczniając mięśnie, więzadła, przestrzenie wewnątrzstawowe.

Badania elektrofizjologiczne – za pomocą specjalnych elektrod, rejestrowane są czynno­ści bioelektryczne tkanek i komórek, a zmiany potencjału, po odpowiednim przetworzeniu analizie, są w różny sposób zapisywane.

Badanie elektrokardiograficzne (EKG) – bada­nie to polega na rejestracji zmian potencjałów powstających na powierzchni ciała lub w jego wnętrzu pod wpływem depolaryzacji i repolaryzacji serca. Wynik EKG dostarcza informacji wspierających rozpoznanie i ma ogromne zna­czenie dla postępowania terapeutycznego. Po­mocne jest w rozpoznawaniu przyczyny bólów w klatce piersiowej, zaburzeń rytmu serca. In­terpretacja obrazu EKG polega na rozpozna­waniu charakterystycznych kształtów krzywej EKG. Rozróżnia się na niej załamki, odcinki i odstępy umownie oznaczone: P_f Q, R, S, T i U. Sygnał elektryczny rejestrowany jest poprzez przyłożone do ciała elektrody. Aparat porów­nuje zmiany aktywności elektrycznej poszcze­gólnych elektrod. Wyróżnia się odprowadzenia jednobiegunowe kończynowe, dwubieguno­we kończynowe tzw. klasyczne i przedsercowe – w sumie 12 odprowadzeni.

Badanie elektromiograficzne (EMG) – do ba­danego mięśnia, lub grup mięśni wprowadza­ne są igłowe elektrody i przeprowadzana jest analiza wprowadzonego przez te elektrody im­pulsu elektrycznego. Badanie to znajduje zasto­sowanie w diagnostyce i różnicowaniu chorób układu nerwowo-mięśniowego, w ocenie po­stępu reinerwacji po uszkodzeniu nerwu ob­wodowego.

Badanie elektroencefalograficzne – (EEG) ba­danie czynności bioelektrycznej mózgu polega­jące na zarejestrowaniu i analizie potencjałów mózgowych. Odchylenia od normy w zapi­sie badania elektroencefalograficznego mogą wskazywać na obecność i jednocześnie uła­twiać lokalizację zmian chorobowych w mó­zgu. Badanie to jest szczególnie przydatne w diagnostyce przyczyn padaczki. W zapisie EEG u człowieka rozróżnia się fale alfa i beta charakterystyczne dla stanu czuwania, w czasie snu.

Badania czynnościowe

Badania spirometryczne – spirometria umoż­liwia pomiar objętości płuc i natężenie przepły­wu powietrza podczas manewru natężonego wydechu. Badanie polega na wykonaniu głę­bokiego wdechu, a następnie energicznego, maksymalnego wydechu. Klasyczny spirogram rejestruje pojemność życiową płuc (FVC -Forced Vital Capacity) oraz natężoną obję­tość wydechową pierwszosekundową (FEV 7 – Forced Expiratory Volume in one second) w funkcji czasu. Obecnie popularniejsza niż kla­syczny spirogram jest jednoczasowa rejestra­cja objętości i natężenia przepływu powietrza w oskrzelach. Badanie spirometrycz­ne jest podstawowym badaniem czynnościo­wym w pulmonologii. Otrzymane wyniki są porównywane z wartościami należnymi, uzyskiwanymi na podstawie badań zdrowych osób. Ocenia się czy obecne są zaburzenia wentylacji, czy mają charakter restrykcji czy obturacji. Restrykcja może być spowodowa­na zmianami w tkance płucnej (zapalenie płuc, włóknienie, guzy), ścianie klatki piersio­wej (skolioza, stan po złamaniu żeber), jamie brzusznej (ciąża, otyłość, wodobrzusze) oraz zmianami w mięśniach oddechowych (pora­żenie przepony). Zmiany obturacyjne tzn. po­wodujące zwężenie oskrzeli to głównie astma oskrzelowa oraz rozedma płuc.

Testy wysiłkowe – celem diagnostycznej pró­by obciążeniowej jest sprowokowanie cech niedokrwienia w EKG lub bólu wieńcowego. Kontrolowany wysiłek ma wywołać objawy niedokrwienia przez chwilowe zwiększenie zapotrzebowania na tlen. Do takich prób na­leżą np. test na ergometrze rowerowym lub bieżni. Za dodatni wynik próby uważa się wy­stąpienie bólu wieńcowego, wystąpienie cech niedokrwienia w obrazie EKG lub zaburzeń rytmu serca. Zarówno ujemny jak i dodatni wynik próby nie zawsze dowodzą braku lub obecności zmian w tętnicach wieńcowych.

Badania i zabiegi endoskopowe

Badania te polegają na wziernikowaniu jam ciała za pomocą specjalnych sztywnych lub giętkich przyrządów tzw. endoskopów. W no­woczesnych wideoendoskopach obraz wnę­trza ciała może być uwidoczniony na obrazie monitora telewizyjnego.

Badanie narządów klatki piersiowej Bronchoskopia – badanie tchawicy i drzewa oskrzelowego, w znieczuleniu miejscowym lub ogólnym, wykonywane sztywnym lub giętkim bronchoskopem (bronchofiberoskopia). Pod­stawowe badanie diagnostyczne w chorobach płuc. B. może być wykonywana dla ustalenia rozpoznania – b. diagnostyczna oraz w celach leczniczych – usunięcie ciała obcego, usunię­cie zalegającej wydzieliny w drzewie oskrzelo­wym, zatamowanie krwawienia z guza oskrzela, miejscowa resekcja zmiany w oskrzelach.

Torakoskopia – endoskop wprowadzony do jamy opłucnowej umożliwia pobranie, pod kontrolą wzroku, wycinków z tkanki płucnej, usunięcie zrostów w jamie opłucnowej, zalegającego pły­nu. W torakoskopii można również wykonać resekcję obwodowo położonych zmian w płu­cach, zaopatrzyć krwawiące naczynie, wyciąć zwoje współczułne odcinka piersiowego kręgo­słupa – tzw. sympatektomia piersiowa.

Badanie jamy brzusznej Ezofagogastroduoendoskopia – wziernikowa­nie górnego odcinka przewodu pokarmowego, tj. przełyku, żołądka i dwunastnicy. Jest to pod­stawowe badanie diagnostyczne w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, w wykrywa­niu nowotworów i stanów zapalnych. Badanie to ma szerokie zastosowanie w celach terapeu­tycznych. Za pomocą endoskopu usuwane są ciała obce, tamowane jest krwawienie z górne­go odcinka przewodu pokarmowego. Poprzez brodawkę Vatera można skontrolować głów­ne drogi żółciowe, usunąć resztkowe kamienie żółciowe, wykonywać specjalistyczne zabiegi paliatywne w przypadku nieoperacyjnych gu­zów trzustki, dróg żółciowych.

Kolonoskopia – wziernikowanie całego jelita grubego w celach diagnostycznych (pobranie wycinków) lub leczniczych, np. resekcja miej­scowa polipów.

Rektoskopia – za pomocą sztywnego metalo­wego lub plastykowego wziernika oceniana jest odbytnica. Badanie podstawowe w wykrywa­niu żylaków odbytu, nowotworów odbytnicy, stanów zapalnych.

Laparoskopia – metoda diagnostyczno-leczni­cza wykorzystywana w celu badania wnętrza jamy brzusznej oraz wykonywania zabiegów operacyjnych. W chirurgii jamy brzusznej za­biegi wykonywane techniką laparoskopową są coraz powszechniejsze. Najczęściej za pomocą laparoskopu wykonuje się obecnie: usunięcie wyrostka robaczkowego (appendektomia), wy­cięcie pęcherzyka żółciowego z powodu kami­cy (pierwsza cholecystektomia laparoskopowa została wykonana w 1987 roku przez Moureta w Lyonie), operacje przepuklin pachwinowych oraz rozworu przełykowego. W doświadczo­nych ośrodkach techniką laparoskopową wy­konywanych jest również szereg zabiegów onkologicznych – resekcja jelita grubego z po­wodu nowotworu, wycięcie zmienionych nowotworowo węzłów chłonnych, radykalne wycięcie gruczołu krokowego z powodu raka, wycięcie nerki.

Zabiegi endoskopowe w urologii – endourologia. W urologii, wśród wszystkich dziedzin chirurgii, techniki endoskopowe są stosowane obecnie w najszerszym zakresie. Zabiegi dia­gnostyczne – punkcja nerki, wykonanie prze­toki nerkowej, zabiegi lecznicze – przezskórne usunięcie kamieni nerkowych lub ich rozkruszenie za pomocą ultradźwięków lub lasera, plastyka ujścia miedniczkowo-moczowodowego, przezskórne leczenie torbieli nerek to standardowe zabiegi w nowoczesnej urologii. Usuwanie kamieni z moczowodów, z pęche­rza moczowego również z wyboru wykonywa­ne jest techniką endoskopową. Guzy pęcherza moczowego w początkowym stadium choroby, przerośnięty gruczoł krokowy operowane są rutynowo drogą przezcewkowej elektroresekcji. Szeroko wprowadzane są również techniki zabiegów laparoskopowych.

Badania endoskopowe stawów – artroskopia. Rozwój nowoczesnej artroskopii przypada na początek lat 70-tych. Obecnie diagnostyka i te­rapia szeregu schorzeń wewnątrzstawowych wykonywana jest wyłącznie drogą artroskopową. Najbardziej rozwinięta jest chirurgia artroskopowa stawu kolanowego. W zasadzie wszystkie obrażenia stawu kolanowego leczo­ne są za pomocą artroskopii: uszkodzenia łąkotek, więzadeł krzyżowych, chrząstki, zmiany zwyrodnieniowe, złamania śródstawowe. Ar­troskopia innych dużych stawów również jest coraz bardziej popularna – szczególnie stawu barkowego, łokciowego i biodrowego.

Nazwa