Dżuma

Dżuma jest chorobą bakteryjną atakującą przede wszystkim gryzonie: szczury i świstaki. Populacje ludzkie atakuje kiedy brakuje naturalnych żywicieli dlatego ataki epidemii zawsze poprzedzalo masowe wymieranie szczurów. Zarazek chorobotwórczy – Yersinia pestis dostaje się do organizmu za pośrednictwem pchly xnenopsylla cheopis, żerującej na szczurze śniadym. W miejscach ukąszenia pojawiają się zmiany zgorzelinowe skóry, które przybierają barwę czarną i dlatego dżuma od początku nazywana była czarną śmiercią (mors nigra).

Odmiany dżumy

Dżuma dymieniczna (pestis bubonica) – zapalne obrzmienie węzłów chłonnych, zazwyczaj w pachwinach i pod pachami; wysoka gorączka; silne bóle głowy; odurzenie. Śmierć następuje w ciągu kilku dni. Droga zakażenia: ukąszenie pchły.
Dżuma płucna (pestis pneumonica) – zapalenie pluc o ostrym przebiegu, krwioplucie, sinica i duszności.Śmierć następuje w ciągu trzech dni. Droga zakażenia: kropelkowa
Dżuma posocznicowa( pestis septicamica) – zarazki dostają się bezpośrednio do krwi; zaburzenia psychiczne i nerwowe; przebieg choroby bardzo ostry. Śmierć następuje w ciągu kilku godzin. Droga zakażenia: ukąszenie

Rozprzestrzenianie dżumy na świecie

Dżuma wywodzi się z Azji Środkowej gdzie do dziś istnieją ogniska tej choroby. Historyczne początki choroby są trudne do ustalenia bo w starożytności określenia ‘zaraza’ (lac. pestis) używano w odniesieniu do rożnych chorób zakaźnych. W Europie po raz pierwszy epidemia dżumy wybuchła w VI w, za panowania cesarza Justyniana (tzw. dżuma Justyniańska). Dżuma justyniańska pustoszyła Europę, Azję Mniejszą i Syrię do VIII w; Epidemie powracały cyklicznie co 10-12 lat.
Konsekwencje: demograficzne (śmierć 25 % ludności Imperium); polityczne (upadek planów zjednoczenia obydwu części dawnego Imperium Rzymskiego oraz ekspansja islamu w basenie M Śródziemnego); kulturowe (narastanie tendencji izolacjonizmu w Europie)
Najbardziej dramatyczna w skutkach  była epidemia, która ogarnęła Europę w XIV w.

dżuma Europa

„Śmierć stoi u wrót”

W skali ogólnoeuropejskiej pandemia, która dotknęła kontynent w XIV w była najbardziej tragiczna w skutkach; czarna śmierć w latach 1348 – 1351 pochłonęła 1/3 ludności Europy, tj. ok. 24 mln. Choroba szczególnie dotknęla Wlochy, Francję, Anglię, Niemcy i Polskę
Późniejsze nawroty choroby miały charakter katastrofy regionalnej i dżuma w postaci gwałtownych epidemii pojawiała się w rożnych państwach Europy aż do XVIII w.   Ostatnie potężne uderzenie dżumy w Europie odnotowano w 1720 r. w Marsylii (zmarlo 50% mieszkańców miasta i okolicy).

Zrozumieć chorobę

Bakteria chorobotwórcza (pałeczka dżumy) została odkryta w 1894 r. przez szwajcarskiego lekarza Aleksandra Yersina. W 1896 Waldemar Huffkine opracował szczepionkę. Do końca XIX w. nie znano przyczyn choroby. Istniały trzy schematy wyjaśniające:

• Kościół – choroba jest karą za grzechy ludzkości
• Anonimowy tłum – chorobę sprowadzili ‘obcy’(pestis manufacta)
• Uczeni: miazmatyczna teoria choroby -przyczyną choroby jest zanieczyszczenie powietrza spowodowane przez gnilne wyziewy z ziemi, tzw. miazmaty (morowe powietrze)
• contagionistyczna teoria choroby – chorobę przenoszą niewidzialne nasionka (lac. semen), które atakują organizm per contactum, per fomitem i per pneumum. Teorię tę zaproponowal wloski lekarz Girolamo Fracastoro (1483 – 1553) w pracy „De contagionibus et contagiosis morbis” (1546)

Palenie Żydów, domniemanych siewców zarazy, drzeworyt z Kroniki Norymberskiej

Profilaktyka

• Zarządzenia władz z czasów dżumy stanowią fundament współczesnych metod kontroli i zapobiegania epidemiom
• Kwarantanna (1377 Raguza/Dubrownik)
• Izolacja chorych w domach
• Przepustki zdrowotne (rozwój aparatu administracyjnego)
• Pierwsze komisje d.s. zdrowia: prowadzą statystyki śmiertelności, organizacja pomocy medycznej i dobroczynnej, uslugi pogrzebowe, inwentaryzacja skonfiskowanego mienia, zarządzanie szpitalami zadżumionych
• okadzanie listów, palenie odzieży chorych,
• Stroje ochronne (strój lekarza zadżumionych)

Konsekwencje

• Demograficzne – wyludnienie południowych obszarów Europy ożywia ruchy migracyjne (‘wędrówka ludów’) a przez to poszerzenie puli genowej.
• Ekonomiczne – upadek gospodarczy rejonów najbardziej dotkniętych epidemią  (basen M. Śródziemnego) pociąga przesunięcie centrum ekonomicznego Europy na północ, do portów flandryjskich; wzrost innowacyjności; zainicjowany zostaje proces transformacji z gospodarki agrarnej w stronę gospodarki przemysłowej
• Polityczne – dżuma sprzyja przemianom ustrojowym i upadkowi feudalizmu
• Kulturowe – odmiana inspiracji sztuki europejskiej: pojawia się element makabreski i sadyzmu; artyści z chorobliwym realizmem (werystycznie) oddają sceny z czasów epidemii; upowszechnia się motyw tańca śmierci; kult św. Sebastiana, św. Rocha i św. Karola Bormeusza oraz Maryi opiekunki ludzi
• Społeczne – dżuma burzyła fundamenty psychiki jednostki i zbiorowości; nerwica chrześcijańska; wzrost nastrojów ekspiacyjnych (ruch flagellantów); nasilenie antysemityzmu; narastanie uprzedzeń rasistowskich (dżuma zawsze przybywała spoza Europy)
• Higieniczne: zanik zwyczaju kąpieli jako elementu higieny osobistej

dżuma taniec śmierci

Typologia zachowań zbiorowych w czasach dżumy

1. Mechanizm wypierania – nie dopuszcza się myśli o epidemii, zarządzenia władz nakazują zachować dobry nastrój i nie unikać zabaw
2. Panika i masowe opuszczanie miasta gdy groźba epidemii jest nieunikniona. Życie miejskie zamiera
3. Upadek aparatu represyjnego : szerzą się rozboje i przestępstwa
4. Rozpasanie: obawa przed śmiercią znosi wszelkie zahamowania
5. Zerwanie wszelkich więzi społecznych
6. Desakralizacja i depersonalizacja śmierci
7. Rozpad człowieka przeciętnego: dwie postawy – tchórz i bohater

„Triumf śmierci”, Peter Breugel Starszy (1569)

 Dżuma dymienicza

Pchła szczurza przenosi chorobotwórczą pałeczkę Yersinia pestis na zamieszkujące w ludzkich osiedlach szczura śniadego.

Charakterystyczne objawy:

• bolesne węzły chłonne(dymienice) pod pachą lub       w pachwinie,
• czarnych plam na skórze ulegających owrzodzeniu,
• krwioplucie,
• nagły zgon.

Czarne plamy na skórze chorego na dżumę

Historia dżumy chronologicznie:

• Kolebką dżumy powszechnie uważa się leżące w Himalajach obszary przygraniczne pomiędzy Chinami a Indiami.
• Wzmianki o ,,zarazie” pojawiły się w dziełach klasycznych Biblii i Iliadzie
• Rufus z Efezu pisał o chorobie która dotknęła Libię i Egipt w III w p.n.e przypominającą dżumę dymieniczną ( dymienice)
• Wg dokumentu historycznego dokonanego przez Tukidydesa w 430r. p.n.ew  pojawiła się ,,dżuma ateńska”
• W 541r. n.e dżuma wybuchła w Dolnym Egipcie, gdzie dotarła z Etipii. Rok później dotarła do Konstantynopola gdzie uzyskała przydomek ,,Plagi Justyniana”

Skutki pierwszego cyklu dżumy

• Śmierć ok. 25% ludności obu rzymskich cesarstw
• Uniemożliwienie zjednoczenia dwóch części Imperium Rzymskiego
• Osłabienie rzymskiej armii
• Wzrost znaczenia ziem leżących bardziej na północ
• Ograniczenie wymiany handlowej, zniszczenie wielu miast, nasilenie tendencji feudalnych

Sytuacja w Europie przed wybuchem Czarnej Śmierci 1300-1340

• Względna stabilność populacji;
• Zapotrzebowanie na grunty orne;
• Rozdrabnianie gruntów – zasada pierworództwa, celibat;
• Pogorszenie klimatu;
• Klęski głodu – 1300-1310;
• Presja coraz liczniejszej ludności na użytkowaną ziemię.

 Dlaczego czarna śmierć nadeszła?

• Teoria maltuzjańska (Thomas Malthus) – balansowanie na krawędzi przeżycia przyczyną demograficznej zapaści (populację ogranicza pod względem liczebnym wydajność uprawianej przez nią ziemi), interwencja natury;
• Zamiast ostrego progu (teoria maltuzjańska) występuje pewien pułap rozwojowy populacji: po osiągnięciu szczytu nadchodzi czas stabilizacji.

Epidemia dżumy w XIV wieku

• Pojawienie się zarazy na porcie w Mesynie w październiku 1347 zapoczątkowało jej cykliczny pochód przez cały kontynent.
• Przenosiła się z miejsca na miejsce co świadczy o intensywnym ruchu jaki musiał wtedy panować na szlakach handlowych całej Europy.
• Początkowo szerzyła się drogą lądową a następnie za pośrednictwem szlaków morskiej żeglugi.
•    Zarażone dżumą szczury odbywały swoje podróze na pokładach statków.

Statystyki

• WENECJA -1347/1348 – utrata ok. 60% ludności
• LONDYN – 1348  – utrata 25-50% ludności
• MEDIOLAN – ok. 15% śmiertelnych przypadków
• MARSYLIA – 1720 – ostatnia epidemia dżumy; ponad 50% śmiertelnych przypadków

Współczesne zagrożenie dżumą

• Według reportu WHO z 2003r, 9 państw zanotowało 2118 przypadków dżumy z czego 182 osoby zmarły. 98.7%chorych oraz 98.9% zmarłych pochodzili z Afryki.
• Obecnie dżuma istnieje w kilku rejonach endemicznych w Azji-obszar pustyni Gobi (panuje wśród miejscowych gryzoni.
• W latach dziewięćdziesiątych XX wieku jej wybuchy odnotowano w Wietnamie, Zambii i Indiach

Wystpowanie dżumy współcześnie

Reakcje ludzi

• Zabijanie zwierząt;
• Smutek;
• Nieufność;
• Obalenie śmierci spersonalizowanej;
• Pijaństwo, rozpusta, swawola;
• Zniechęcenie;
• Bezsilność;
• Szaleństwo.

Wszechobecny strach

•     Koncepcja złośliwości ciał astralnych jako przyczyna epidemii powodowała strach i potęgowała trwogę.
•     Strach przed samymi chorymi
•     Strach powodował poczucie winy
•     Strach i niewiedza pociągnęły za sobą wiarę w działanie zjaw, wróżek i innych magicznych postaci.
•     Potrzeba zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa – rozwój handlu amuletami, talizmanami i cudownymi napojami.
•     Poszukiwanie kozłów ofiarnych – oskarżenia i prześladowania

Prześladowania:

•   Żydów – rozwój i pogłębienie antysemistyzmu
•   ludzi dotkniętych trądem
•   przybyszów, ludzi z marginesu, niedostosowanych
•   „trucicieli studni” i „smarowywaczy”

Zarządzenia władz:

• ograniczanie kontaktów
• pewne przestrzenie są odgradzane bądź zakazane
• kontrola ruchów ludności (przepustki, świadectwa zdrowia) oraz przepływu dóbr z terenu zarażonego na nie dotknięte jeszcze dżumą
• kwarantanny
• zgłaszanie zgonów
• grzebanie zmarłych na dżumę za murami miasta

Skutki:

• zamknięcie szkół, kościołów, łaźni i zakładów kąpielowych
• zmiany w higienie: zanik kąpieli – toaleta ”na sucho”
• specyficzny krój odzieży noszonej podczas dżumy
• powołanie inspektoratów sanitarnych
• protokołowanie zgonów i pogrzebów

strój lekarzy używany podczas dżumy

Maska zakładany przez lekarzy w czasie dżumy

Leczenie dżumy

Leczenie polega na pozajelitowym podawaniu antybiotyków. Bakterie wykazują wrażliwość na streptomycynę, gentamycynę (te dwa antybiotyki są tzw. lekami z wyboru w leczeniu dżumy), ciprofloksacynę, cefalosporyny (w dżumie uogólnionej i płucnej) i niektóre tetracykliny, najczęściej doksycyklinę (w łagodnych przypadkach). Duże znaczenia ma leczenie wspomagające; konieczność chirurgicznego opracowania dymienic jest rzadkością. W Polsce chorzy na dżumę podlegają przymusowej hospitalizacji.

Profilaktyka przeciw dżumie

Profilaktyka polega na unikaniu kontaktu z padłymi zwierzętami dzikimi oraz sytuacji, w których może dojść do pogryzienia przez gryzonia (np. podczas karmienia); używaniu środków przeciw pchłom u zwierząt domowych. Na rynku dostępna jest szczepionka przeciw dżumie, która zawiera bakterie zabite formaliną. Potwierdzona jest skuteczność w postaci dymieniczej. W zakażeniu drogą powietrzną jej skuteczność jest bliska zeru. Dla każdej postaci poza płucną izolacja osób z kontaktu nie jest konieczna, podobnie jak profilaktyka antybiotykowa

Dżuma jako broń biologiczna

Bakterie dżumy są zaliczane do „klasycznego” arsenału broni biologicznej . Ich znaczenie wynika z: rzadkiego występowania dżumy w  krajach rozwiniętych,dość dużej śmiertelności, powszechnej wrażliwości populacji.

Pierwszym znanym przypadkiem ich wykorzystania jest oblężenie krymskiego portu Kaffa (obecnie Teodozja) przez Tatarów w 1346 r.

Zbrodnicze eksperymenty z dżumą jako bronią bakteriologiczną prowadzili japońscy wojskowi w latach 1937-1945 w jednostce „731” na terenie Mandżurii dowodzonej przez jap. lekarza wojskowego, gen. Shiro Ishii. W jednostce tej m.in. opracowano specjalne bomby porcelanowe przeznaczone do rozsiewania zakażonych pcheł.

W okresie zimnej wojny ZSRR I USA prowadziła badania nad odmianami pałeczki dżumy mogącymi mieć zastosowanie jako broń biologiczna.

 Ostatnie europejskie leprozorium

„Trąd nie zniknął z Europy. W jedynej w Europie kolonii trędowatych ponad 20 Rumunów czeka na śmierć. Żyją w ukrytej wśród wzgórz i drzew cytrynowych wiosce Tichilesti w delcie Dunaju.

„Powietrze i źródlana woda są czyste. Domy odnowione, a ich wyposażenie wcale nie ubogie. Są tu dwie świątynie – cerkiew i kościół baptystów. Wioska mogłaby być bazą agroturystyki. Lecz jest szpitalem pod gołym niebem. Jego pacjenci tu dorastali, pobierali się, a nawet rodzili dzieci. Wszyscy mają trąd (…)

Większość została przywieziona przymusowo w czasach komuny, ale mieszkają tam także dwie trzydziestokilkuletnie osoby, dzieci chorych na trąd rodziców z Tichilesti. Trąd jest uleczalny w ciągu dwóch lat od jego wystąpienia, jednak dla starych chorych Rumunów na wszelką pomoc medyczną jest już za późno. Jedynie co ich podtrzymuje na duchu to wzajemna życzliwość i wsparcie od państwa oraz organizacji międzynarodowych. Mówią tylko, że brakuje im pieniędzy. Gdyby mieli chociaż dolara na miesiąc, czuliby się jak bogacze.”

Światowy dzień trędowatych – 27 stycznia

Odwiedzający wpisali takie problemy: