Nerwica — zalicza się do najczęściej występujących zaburzeń zdrowia. Z opisowego punktu widzenia pojęcie nerwicy jest trudne do jednoznacznego określenia. W ostatnich latach wokół tego terminu narosło wiele kontrowersji, nawet autorzy najnowszej klasyfikacji zaburzeń psychicznych (ICD-1 0) nie pokusili się o zdefiniowanie tego zjawiska.
Niemniej w literaturze przedmiotu wskazuje się, że uzasadnione jest pojmowanie zaburzeń nerwicowych jako psychogennych zaburzeń czynności organizmu. Zatem w zgodzie z aktualną wiedzą w tym zakresie można przyjąć, iż nerwice są psychogennymi zaburzeniami czynnościowymi, w których dochodzi do zakłócenia czynności narządów bez uszkodzenia ich autonomicznej struktury. Ujawniać się mogą pod postacią zaburzeń czynności somatycznych, zachowania i przeżywania.
Przyczyny nerwic
W wielu publikacjach przeczytać można stwierdzenia, że czynnikiem etiologicznym nerwic są nieodreagowane urazy psychiczne. Inni autorzy rozszerzają ten pogląd o nieświadome konflikty wewnętrzne czy też konflikty między wzajemnie wykluczającymi się wartościami lub potrzebami oraz wskazują na rolę okresu dziecięcego, akcentując m.in. deficyt opieki rodzicielskiej. Wszystkie przyczyny łączy wspólny mianownik: tkwią one — nieraz bardzo głęboko — w samym człowieku. On zaś charakteryzuje się indywidualną wrażliwością na rozmaite sytuacje i czynniki stresujące, określoną odpornością na różne zawirowania losu, predyspozycjami osobowościowymi pozwalającymi na taką, czy inną percepcję otaczającego świata i mniej lub bardziej umiejętne znalezienie sobie miejsca w tym świecie. Ów człowiek posiada typową tylko dla niego umiejętność rozładowywaniu napięć oraz nierzadko bolesne doświadczenia wyniesione z dzieciństwa i trudnego okresu dojrzewania. Dorastając w społeczeństwie, żyjąc i pracując w nim, człowiek wchodzi w różnego rodzaju kontakty interpersonalne. Styka się z rozmaitymi problemami, które często niosą za sobą negatywne implikacje. Otoczenie stawia jednostce określone, nierzadko trudne do spełnienia wymagania.
Życie generuje wiele obciążeń. Z nimi też trzeba się zmierzyć. Wszystkie te sytuacje mogą predysponować do rozwoju wewnętrznych, psychicznych konfliktów, z którymi jest trudno się uporać, albowiem konflikty te po prostu przewyższają możliwości przystosowawcze danego człowieka. Tak, więc silne — pisze M. M. Siwiak-Kobayashi — zwłaszcza negatywne przeżycia emocjonalne stanowią podstawę do kształtowania się człowieka jako bardziej podatnego na reagowanie podobnymi, silnymi emocjami w sytuacjach trudnych. Z kolei reakcje te same w sobie stanowią nowe sytuacje trudne i ograniczają możliwości adaptacyjne człowieka, działając na zasadzie circulus vitiosus. Kształtuje się, więc osobowość określana czasem jako neurotyczna, czasem określana za pomocą innych terminów, za którymi kryje się informacja, że tak ukształtowany człowiek jest bardziej podatny na wystąpienie określonych objawów nerwicowych, najczęściej w sytuacjach stresowych, takich, które właśnie dla niego stanowią szczególną trudność.
Objawy nerwicowe
Objawy nerwicowe mogą występować pod postacią zaburzeń: czynności somatycznych, przeżywania i zachowania. Przykłady takich objawów zaprezentowano poniżej opierając się na symptomatologii zaprezentowanej przez J. Aleksandrowicza.
- Zaburzenia czynności somatycznych mogą dotyczyć wszystkich możliwych funkcji każdego z narządów i układów ciała (sercowo-naczyniowego, oddechowego, pokarmowego, moczowo-płciowego itd.).
- Zaburzenia przeżywania występujące w nerwicach nierzadko są podobne do przeżyć prawidłowych. Podstawą tych zaś są konkretne okoliczności. Natomiast charakterystyczną cechę neurotycznego przeżywanie stanowi brak obiektywnych podstaw, które mogłyby powodować takie przeżycia.
- Zaburzenia zachowania w znacznej mierze są konsekwencją nerwicowego przeżywania. Wymienione zaburzenia mogą także występować u ludzi zdrowych, jak również stanowić efekt określonego, innego schorzenia. W przypadku nerwic żadne z nich nie występuje w sposób izolowany, lecz pod postacią zespołów zaburzeń.
Zaburzenia czynności somatycznych
- Zaburzenia rytmu pracy serca, bradykardia i tachykardia, stany skurczowe naczyń wieńcowych, bóle głowy, stany skurczowe i rozkurczowe naczyń obwodowych wyrażające się w bólach głowy, ortostatycznych zaburzeniach ciśnienia, zwiększeniu ciśnienia tętniczego krwi, omdleniach i zasłabnięciach.
- Nudności i wymioty, wysychanie błon śluzowych jamy ustnej lub nadmierne ślinienie, pieczenie w przełyk, biegunki, zaparcia, wzdęcia, zaburzenia łaknienia.
- Duszności, odkrztuszanie, napadowa hiperwentylacja, katar sienny. Świąd, wypadanie włosów, siwienie, zaczerwienienia.
- Zaburzenia czucia, dolegliwości bólowe i drętwienia różnych okolic ciała, mrowienia, porażenia lub kurcze pewnych grup mięśniowych, drżenia mięśniowe, jąkanie się, tiki, mruganie.
- Mroczki, podwójne widzenie lub niedowidzenie, szumy w uszach, nadwrażliwość na dźwięki, zaburzenia węchu i smaku.
- Zaburzenia erekcji, ejakulacji, zaburzenia w oddawaniu moczu, skurcze pochwowe, przyspieszenie lub opóźnienie menstruacji, stany napięcia przedmiesiączkowego.
Zaburzenia przeżywania
- Patologiczne obniżenie nastroju (tzw. nerwicowy smutek, charakteryzujący się długim cza¬sem trwania i nasileniem znacznego stopnia).
- Lęk lub niepokój.
- Fobie (stosunkowo krótkotrwałe, silne reakcje lękowe przed określonymi przedmiotami lub sytuacjami nie mającymi zagrażającego charakteru).
- Napady lękowe (krótkotrwałe ataki bezprzedmiotowego i nieokreślonego lęku, pojawiają¬ce się w niespodziewanych sytuacjach).
- Lękowe oczekiwania (rodzaj napięcia związanego z przewidywaniem np. przykrości czy też porażki).
- Napięcie.
- Poczucie rozdrażnienia i irytacji.
- Poczucie trudności w koncentracji uwagi.
- Zaburzenia pamięci (dotyczące zapamiętywania i przypominania).
- Zaburzenia myślenia (przejawiające się m.in. w natręctwach myślowych, myśleniu życzeniowym, czy też nastawieniu hipochondrycznym).
- Poczucie obcości i zmiany w otoczeniu (polega na tym, że człowiek nie czuje się sobą, ma wrażenie obcości lub zmiany własnego ciała).
Zaburzenia zachowania
- Natrętne czynności (tzw. kompulsje, czyli czynności, których istotnym elementem jest wewnętrzny przymus.)
- Nadmierna pedantyczność.
- Trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych i problemy z tworzeniem związków emocjonalnych.
- Zachowania wrogie oraz agresja.
- Dramatyzowanie (tzw. aktorska przesada).
- Zachowania niedojrzałe (infantylność).
Osiowe objawy nerwic
Zdaniem A. Kępińskiego osiowymi objawami wszystkich nerwic są: lęk, zaburzenia wegetatywne, egocentryzm i nerwicowe błędne koło. Lęk jest objawem głównym — Kępiński wskazuje, że najczęściej pojawia się on w postaci: stałej (nieokreślonego niepokoju), napadowej (parkosyzmów lękowych, występujących w formie ataków, z silnymi zaburzeniami wegetatywnymi, którym nieraz towarzyszy lęk przed śmiercią lub chorobą psychiczną, zlokalizowanej (gdy lęk odnosi się do określonej części ciała lub konkretnej sytuacji). Zaburzenia wegetatywne obejmują m.in. zaburzenia snu, łaknienia, seksualne, dolegliwości bólowe. Nerwicowy egocentryzm w ujęciu Kępińskiego jest zaostrzeniem cechy normalnie występującej u każdego człowieka i będącej subiektywnym wyrazem faktu, iż jest się centralnym układem odniesienia. Inaczej mówiąc sprowadza się on do znacznie wzmożonej koncentracji uwagi na sobie i odczuwanych dolegliwościach. Poczucie, że jest się pępkiem świata — pisze Kępiński — jest tym silniejsze, im bardziej przeważa postawa biorę nad postawą daję. Błędne koło to nic innego, jak swoiste dodatnie sprzężenie zwrotne pomiędzy powyższymi objawami. Najprościej rzecz ujmując chodzi o to, że lęk wyzwala zaburzenia wegetatywne, które z kolei wzmagają jego nasilenie, co z kolei prowadzi do nasilenia objawów wegetatywnych.
Główne rodzaje lęków nerwicowych
Zaburzenia nerwicowe wyrażają się pod różnymi postaciami i przybierają różne formy. Aktualna Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 wymienia kilkadziesiąt jednostek tego typu zaburzeń, prezentując je w określonych grupach. Poniższe omówienie wybranych, najczęściej występujących zaburzeń nerwicowych uwzględnia te podziały oraz terminologię.
Zaburzenia lękowe w postaci fobii — wyrażają się one w stałej tendencji do unikania określonych, niczym nie zagrażających sytuacji, które w wypadku zetknięcia się z nimi wywołują lęk. Jednym z takich zaburzeń jest agorafobia. Termin ten najczęściej dotyczy obawy przed opuszczeniem domu, przed wejściem do sklepu, przed zbiorowiskiem ludzi lub przed przebywaniem w miejscach publicznych, a także przed podróżowaniem środkami komunikacyjnymi (pociągami, samolotami, autobusami). Wspólnymi cechami łączącymi sytuacje wywołujące lęk są m.in. oddalenie od bezpiecznego miejsca, niemożność wydostania się z jakiegoś pomieszczenia, środka transportu czy też miejsc, w których trudno uzyskać pomoc. Pacjent dotknięty agorafobią nagminnie unika sytuacji wywołujących lęk, który nierzadko pojawia się na długo przed taką właśnie — wcześnie zaplanowaną, wynikającą np. z konieczności wyjścia do sklepu — sytuacją. Towarzystwo bliskiej osoby staje się wtedy czynnikiem redukującym lęk.
Innych problemów dotyczy lęk związany z fobiami społecznymi. Obawa przed oceną innych ludzi czy wręcz strach przed kompromitacją — to najkrótsza definicja tego typu zaburzeń. Dobrą ich ilustracją jest przykład człowieka bojącego się publicznych wystąpień. Każde takie wystąpienie wzbudza u niego lęk. Myśli tej osoby zamiast na temacie wystąpienia, skupiają się na obawie przed kompromitacją oraz — nierzadko na tym, czy ten jego strach nie zostanie zauważony przez otoczenie. A może on ujawniać się w rozmaity sposób np. drżeniem rąk, nóg, załamywaniem się głosu. Rzecz jasna w tej sytuacji lęk ulega nasileniu. Częstymi objawami związanymi z fobiami społecznymi — poza wymienionymi —są m.in. bóle brzucha, nudności, niekiedy torsje, zaburzenia łaknienia.
Do nierzadko spotykanych zaburzeń należą również specyficzne (izolowane) postacie fobii. Najogólniej rzecz ujmując — są to zaburzenia nerwicowe, dotyczące szczególnych sytuacji. Do takich zalicza się m.in. przebywanie w małych pomieszczeniach, na wysokości lub w ciemności. Wszystkie te sytuacje generują lęk. Osoby cierpiąca na specyficzne fobie mogą również odczuwać obawy przed pewnymi zwierzętami, czy innymi stworzeniami (np. pająkami, wężami), a także przed takimi zjawiskami atmosferycznymi, jak np. burza, a także bać się samotności. Nierzadko sporym problemem jest dla nich wizyta u dentysty, spożywanie pewnych pokarmów czy też pobranie krwi w laboratorium medycznym.
Inne zaburzenia lękowe — ich cechą szczególną jest to, iż lęk nie jest warunkowany wystąpieniem żadnej określonej sytuacji. Do tej grupy zaburzeń zaliczają się m.in. zaburzenia lękowe z napadami lęku (lęk paniczny). O ich istocie stanowi nagłe pojawianie się lęku bez jakichkolwiek przyczyn. Jego nasilenie jest tak duże, że doznający go człowiek — jak to się popularnie mówi — zaczyna panicznie się bać. Stąd też określenie tych zaburzeń mianem lęku panicznego. Jego cechą charakterystyczną jest m.in. to, iż związane z napadami lęku doznania emocjonalne są znacznie silniejsze od podobnych doznań w sytuacjach realnego zagrożenia. Napady lęku nie mają charakteru ciągłego, mogą jednak pojawić się wielokrotnie w różnych odstępach czasu (nierzadko kilka razy w miesiącu). Trwają od kilku do kilkudziesięciu minut. Z reguły towarzyszą im: przyspieszona czynność serca, uczucie bólu w klatce piersiowej, drżenie, ból głowy lub ucisk w skroniach, często występuje pocenie się i uczucie duszenia się oraz depersonalizacja (poczucie obcości własnej osoby) lub derealizacja (poczucie obcości otoczenia). Osoba dotknięta tym zaburzeniem ma wrażenie, że za chwilę stanie się z nią coś złego — umrze lub zwariuje. Objawy — te lub inne — rozwijają się gwałtownie i osiągają szczyt swojego nasilenia w ciągu kilku minut.
Do najczęstszych zaburzeń lękowych należą zaburzenia lękowe uogólnione. W przeciwieństwie do lęku panicznego nie mają one charakteru napadowego. Ich charakterystyczną cechą jest uporczywe, stałe utrzymywanie się objawów lękowych z okresami gorszego lub lepszego samopoczucia. Stan ten dobrze oddaje angielski termin free floating anxiety (lęk wolno płynący). Z reguły zaburzenia tego typu nie ustępują samoczynnie. W ich przebiegu obserwuje się m.in. uporczywe obawy o zdrowie bliskich osób lub strach o to, że może im stać się coś złego w najbliższym czasie. Osoby cierpiące na zaburzenia lękowe uogólnione często uskarżają się na chroniczne uczucie zdenerwowania oraz niezdolność do odprężenia się. Lękowi towarzyszą różnego rodzaju zaburzenia wegetatywne (przyspieszona akcja serca, uczucie dyskomfortu w nadbrzuszu, wzmożona potliwość).
Stosunkowo niedawno wyodrębnione zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane charakteryzują się tym, iż depresja, jak i lęk egzystują w nich — powiedzmy — na równych prawach, tzn. żaden z tych objawów nie jest tak wyraźny, aby możliwe było rozpoznanie jednej lub drugiej jednostki jako niezależnego zaburzenia. Zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane nazywane są również łagodną depresją lękową, a wśród objawów typowych dla tych zaburzeń wymienia się m.in.: objawy lękowe (ściskania w gardle, przyspieszone bicie serca, uczucie suchości w ustach, zawroty głowy), depresyjne (zły nastrój, zmęczenie, brak zainteresowania sferą życia seksualnego) oraz somatyczne (bóle głowy, uczucie niestrawności).
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (nerwica natręctw) — to oddzielna grupa zaburzeń nerwicowych, charakteryzujących się uporczywie nawracającymi natrętnymi (obsesyjnymi) myślami i wyobrażeniami oraz wewnętrznym przymusem do wielokrotnego powtarzania określonych czynności, czyli tzw. kompulsjami. Zaburzenia należące do tej grupy są bardzo dokuczliwe i w wielu przypadkach w niebagatelnym stopniu utrudniają funkcjonowanie osób dotkniętych nimi. Łatwo zdać sobie z tego sprawę, gdy wyobrazimy sobie człowieka wielokrotnie cofającego się do mieszkania po to, by zobaczyć kolejny raz, czy wyłączył dopływ gazu lub też osobą, która kilkanaście razy sprawdza czy drzwi domu zostały zamknięte, a także kogoś bardzo często myjącego ręce, bo ten ktoś odczuwa taki właśnie wewnętrzny przymus. Znakomicie — i z dużą dozą humoru — problemy te zobrazowane zostały w filmie James Brooksa: Lepiej być nie może. Przy ogromnej różnorodności tematów i treści natręctw — pisze J. Aleksandrowicz — można jednak określić pewne wspólne ich cechy. Do najczęstszych należą tematy: agresywnych działań, czystości, zarażenia się, kontroli, bluźnierstwa oraz wątpliwości, np. czy wykonało się jakąś czynność.
Reakcje na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne — autorzy wspomnianej wyżej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych wskazują, że podstawą wydzielenia i rozpoznania tej kategorii zaburzeń są nie tylko objawy i przebieg, ale również stwierdzenie jednego z dwóch czynników przyczynowych: wyjątkowo stresującego wydarzenia życiowego, powodującego ostrą reakcję na stres albo znaczącej zmiany życiowej prowadzącej do trwalej, przykrej sytuacji, która powoduje zaburzenia adaptacyjne. Do omawianej grupy zaliczana jest ostra reakcja na stres, zaburzenia stresowe pourazowe oraz zaburzenia adaptacyjne.
Ostra reakcja na stres jest zaburzeniem, które z reguły ma charakter przejściowy i stanowi odpowiedź na wyjątkowo silny— psychiczny i fizyczny — stres u osoby nie dotkniętej żadnym innym zaburzenie psychicznym. Charakterystyczną cechą tych zaburzeń jest ich dynamiczny przebieg. W pierwszym momencie po stresującym wydarzeniu dochodzi do stanu oszołomienia z pewnym zwężeniem pola świadomości i uwagi. Zaburzeniu ulega orientacja oraz zdolność do rozumienia bodźców. Następnie omawiana reakcja może rozwijać się w dwóch kierunkach: dalszego wyłączenia się z zaistniałej sytuacji (aż do stanu osłupienia dysocjacyjnego) albo objawiać się silnym pobudzeniem, łącznie z możliwością wystąpienia tendencji do ucieczki. Objawy nerwicowe trwają od kilku do kilkunastu godzin, co jest uzależnione m.in. długości kontaktu ze źródłem stresu.
Zaburzenia stresowe pourazowe są to przedłużające się lub opóźnione reakcje na sytuacje stresowe o wyjątkowo dużym ciężarze emocjonalnym. Do takich sytuacji zalicza się zdarzenia, które u większości ludzi mogą wywołać ciężkie przeżycia. Efektem takich zdarzeń mogą być m.in. reminiscencje (rozumiane jako natrętne wspomnienia z przeszłości) lub senne koszmary. Psychologicznymi konsekwencjami zaburzeń stresowych pourazowych są m.in.: stopniowa niezdolność do przeżywania przyjemności, obojętność wobec otoczenia oraz rezygnacja z kontaktów międzyludzkich. U osób cierpiących na zaburzeniami pourazowe obserwuje się nadmierne pobudzenie układu wegetatywnego, które znajduje swój wyraz m.in. w nadmiernej czujności i bezsenności. Nierzadko u tych ludzi rozwija się depresja oraz pojawiają myśli samobójcze. Czas trwania zaburzeń jest bardzo różny — od kilku tygodni do kilku miesięcy. Niekiedy zaburzenia te mogą przybrać przewlekły charakter i przejść (z reguły po wielu latach) w trwałą zmianę osobowości. Zaburzenia adaptacyjne są określane jako stany napięcia, niepokoju, przygnębienia i rozstroju emocjonalnego, które powstają w okresie adaptacji do znaczących zmian życiowych lub do stresującego wydarzenia życiowego i zazwyczaj utrudniają społeczne przystosowanie i efektywne działanie. Przyczyny ich mogą być bardzo różne: od zmiany szkoły, miejsca zamieszkania, pracy poprzez przyjście na świat nowego członka rodziny lub śmierci bliskich osób, a skończywszy na przejściu na emeryturę lub akceptacji własnego inwalidztwa. Objawem zaburzeń adaptacyjnych może być lęk, depresyjny nastrój, stany ciągłego zamartwiania się. Może również pojawiać się przekonanie o niezdolności do radzenia sobie. Zaburzenia adaptacyjne mogą przybierać postać reakcji depresyjnych (krótkich bądź przedłużonych), reakcji mieszanych lękowo-depresyjnych, zaburzeń innych emocji oraz zachowania. W literaturze wskazuje się, że zaburzenia tego typu od kilku tygodni do około pół roku.
Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) — objawy typowe dla tego rodzaju zaburzeń w ujęciu tradycyjnym mieściły się w obrębie pojęcia histerii konwersyjnej. Wspólnymi cechami wszystkich zaburzeń dysocjacyjnych jest częściowa lub całkowita utrata normalnej integracji pomiędzy wspomnieniami przeszłości, poczuciem tożsamości, wrażeniami czuciowymi i kontrolą ruchów ciała. Inaczej mówiąc zaburzenia dysocjacyjne objawiają się zaburzeniami motorycznymi lub czuciowymi, które powstają bez jakiegokolwiek uszkodzenia układu nerwowego. Przyczyn tych zaburzeń upatruje się w urazowych wydarzeniach życiowych. Do najważniejszych zaburzeń dysocjacyjnych zalicza się: amnezję dysocjacyjną (wiodącą jej cechą jest utrata pamięci, która w głównej mierze dotyczy świeżych wydarzeń traumatycznych), fugę dysocjacyjną (pozornie celowe, nieoczekiwane podróże połączone z amnezją, przeważenie w zakresie samoidentyfikacji, czyli niemożności przypomnienia sobie, kim się jest), a także osłupienie dysocjacyjne (głębokie ograniczenie lub zupełny brak ruchów dowolnych i prawidłowych reakcji na bodźce zewnętrzne) oraz trans i opętanie (przejściowa utrata poczucia własnej tożsamości i pełnej orientacji w otoczeniu). Do zaburzeń dysocjacyjnych należą również: dysocjacyjne zaburzenia ruchu (utrata zdolności do poruszania całymi kończynami lub ich częściami), drgawki dysocjacyjne (ruchy ciała zbliżone do napadów padaczkowych), a także dysocjacyjne znieczulenia i utrata czucia zmysłowego (znieczulenia obszarów skóry zgodne z wyobrażeniami chorego o funkcjonowaniu ciała — nie mające nic wspólnego z obiektywną wiedzą medyczną — którym mogą towarzyszyć parestezje).
Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną — to zaburzenia, w których powtarzające się dolegliwości somatyczne (nie mające potwierdzenia w badaniach klinicznych) zmuszają odczuwające je osoby do uporczywego ubiegania się o powtarzanie diagnostyki medycznej. Zapewnienia lekarskie o braku podłoża somatycznego tych dolegliwości w tym wypadku też nie odnoszą należytego skutku. Przygnębienie oraz obawy o własne zdrowie to jedne z zasadniczych elementów towarzyszących ludziom cierpiącym na tego typu zaburzenia. Do zaburzeń występujących pod postacią somatyczną zalicza się m.in.: zaburzenia somatyzacyjne (z somatyzacją), zaburzenia hipochondryczne, zaburzenia wegetatywne występujące pod postacią somatyczną oraz uporczywe bóle psychogenne. Te ostatnie charakteryzuje pojawiający się uporczywy — o dużym natężeniu — ból, który nie znajduje potwierdzenia w diagnostyce klinicznej. Dolegliwości bólowe łączą się zwykle z konfliktem emocjonalnym lub różnego rodzaju problemami psychospołecznymi.
Zaburzenia wegetatywne występujące pod postacią somatyczną w głównej mierze sprowadzają się do odczuwanie (przez osoby na nie cierpiące) dyskomfortu fizycznego i prezentowania objawów w taki sposób, jakby objawy te były spowodowane przez schorzenie któregoś z układów ciała lub określonych narządów, unerwionych i kontrolowanych wyłącznie przez wegetatywny układ nerwowy. Z kolei zaburzenia hipochondryczne charakteryzuje stała obawa o własne zdrowie, a precyzyjniej rzecz ujmując — chroniczne przekonanie o poważnej chorobie. Zaburzeniom tym często towarzyszy depresja lub lęk. Istota zaburzeń somatyzacyjnych sprowadza się do częstych skarg na różnorakie dolegliwości somatyczne, pojawiające się w różnych częściach ciała. Zaburzenia te mają charakter przewlekły.
Inne zaburzenia nerwicowe — do tej kategorii zaburzeń nerwicowych zaliczono m.in. neurastenię oraz zespól depersonalizacji — de-realizacji, który jest rzadkim zaburzeniem, wyrażającym się w spontanicznych skargach pacjenta, że czynności psychiczne, ciało lub otoczenie zmieniły się jakościowo, że są nierealne, odlegle lub zautomatyzowane. Neurastenia do tak rzadkich zaburzeń nie należy. Zasadniczo wyróżnia się dwa jej typy. Pierwszy charakteryzuje znacznego stopnia zmęczenie po wysiłku umysłowym. Konsekwencją męczliwości psychicznej jest m.in. obniżona sprawność niezbędna do podjęcia różnych działań. Drugi typ neurastenii cechuje uczucie fizycznego wyczerpania nawet po minimalnym wysiłku fizycznym. Wspólnymi cechami oby typów są m.in. drażliwość, obecność w obrazie klinicznym bólów głowy, czasami nadmierna senność lub odwrotnie — zaburzenia faz snu. Obecne w obu typach neurastenii — depresja i lęk, nie mają znacznego nasilenia.
Terapia zaburzeń nerwicowych
Leczenia zaburzeń nerwicowych — z nielicznymi wyjątkami — jest leczeniem długotrwałym. Preferowaną i najbardziej skuteczną formą terapii jest psychoterapia. Niemniej, w praktyce — z różnych względów — najczęściej stosowanym sposobem leczenia tych zaburzeń ciągle pozostaje farmakoterapia. Dyskutowane jest łączenie obu form leczenia. Wydaje się, że zastosowanie takiej, czy innej metody terapeutycznej nie wynika wyłącznie z preferencji i zapatrywań różnych specjalistów (psychiatrów, psychoterapeutów, psychologów). Jest to problem bardziej złożony, a składa się na niego wiele czynników m.in.: aktualny stan osoby zgłaszającej się po pomoc, dostępność usług psychoterapeutycznych, koszty terapii, czas jej trwania czy wreszcie skuteczność działań leczniczych. Dlatego też nie można nie zgodzić się z opinią iż tam, gdzie psychoterapia — z różnych względów — jest niemożliwa lub nieskuteczna należy podjąć leczenie farmakologiczne.
Historyczne spojrzenie na nerwice
Do terminologii medycznej pojęcie nerwicy wprowadził w drugiej połowie osiemnastego wieku szkocki neuropatolog — W. Cullen. Określeniem tym nazywał on schorzenie układu nerwowego, powodujące intensywne poczucie choroby oraz wzmożone odczuwanie dolegliwości bez uchwytnych zmian patologicznych w badaniach. Takie były początki. Minione dwieście lat pokazało jednak, że zjawiska tego nie da się interpretować w tak jednoznaczny sposób. Czynniki wpływające na rozwój zaburzeń nerwicowych oraz skomplikowane relacje między nimi stały się przedmiotem empirycznych badań oraz teoretycznych wywodów. Naukowcy formułowali rozmaite definicje nerwic i tworzyli często skrajne teorie na temat ich rozwoju. Z czasem jednak poglądy badaczy zaczęły się do siebie zbliżać, by nie powiedzieć wzajemnie przenikać, co — rzecz jasna — nie tylko skłaniało ich do dalszych poszukiwań, ale również — a może przede wszystkim — odsłoniło złożoność procesów nerwicowych i dało podstawy teoretyczne do działalności terapeutycznej. W czasach Cullena wiele chorób o niejasnej etiologii określano mianem nerwicy. Pogląd ten stopniowo zmienił rozwój medycyny, zwłaszcza postęp w diagnostyce zmian organicznych. Skłonił on niektórych naukowców do wysunięcia hipotezy 0 organicznym podłożu zaburzeń nerwicowych. K. Monakow uważał, że przyczyną nerwicy jest intoksykacja mózgu, wywołana zmianami przepuszczalnością bariery między płynem mózgowo-rdzeniowym, a krwią. F. L. Oppenheim twierdził natomiast, iż istotą nerwic traumatycznych jest mechaniczny wstrząs nerwów obwodowych pod wpływem bodźców organicznych, wywołany urazem i oddziaływujący na ośrodki mózgowe i rdzeniowe.
Inne spojrzenie na nerwice prezentowali zwolennicy interpretacji tego pojęcia w kategoriach fizjologicznych. Inicjator tego nurtu badawczego — I. P. Pawłow wywoływał eksperymentalne nerwice u psów, poprzez wytworzenie u tych zwierząt antagonistycznych reakcji warunkowych. Doświadczenia te stały się pretekstem do wyciągnięcia przez tego naukowca wniosków dotyczących rozwoju nerwic u ludzi. Według niego nerwice to patologiczne stany wyższej czynności nerwowej wywołane oddziaływaniem bodźców wymagających zbyt silnego lub zbyt długotrwałego pobudzenia, zbyt silnego lub zbyt długotrwałego hamowania, lub też wyzwalających równocześnie silne pobudzenie i silne hamowanie. Badania Pawłowa oraz późniejsze dokonania innych badaczy w zakresie problematyki tzw. nerwicy doświadczalnej przyczyniły się m.in. do określenia roli konfliktów w patogenezie nerwic, a także dały pewne pojęcie o roli przeżyć urazowych w ich rozwoju. Dalszy krok w kierunku zgłębienia problematyki nerwic poczynili badacze zorientowani na psychobiologiczne postrzeganie genezy rozwoju chorób psychicznych. A. Meyer uważał, iż zachowanie ludzkie to zintegrowane przez psychikę czynności całego organizmu. Jego zdaniem w rozwoju nerwic biorą udział różne czynniki, zarówno psychiczne, jak i somatyczne, przy czym decydujące znaczenie w kształtowaniu obrazu klinicznego omawianej jednostki odgrywa całokształt przeżyć człowieka. W interpretacji J. H. Schultza nerwica wynika z nieprawidłowego stosunku do życia. Autor ten wyróżnił trzy rodzaje nerwic: nerwice egzogenne, tj. takie, które zależą w mniejszym stopniu od dyspozycji, a w większym od wpływów zewnętrznych; nerwice fizjogenne — których przyczyną są niewłaściwe przyzwyczajenia, np. tiki, nerwice warstwowe, endogenne — u których podstaw leży wewnętrzny konflikt somato-psychiczny, naruszający równowagę poszczególnych warstw psychicznych.
Przedstawiciele psychologii uczenia interpretowali nerwicę jako formę wyuczonego zachowania. N. Cameron twierdził, że
powtarzające się w rozwoju indywidualnym szkodliwy wpływ środowiska społecznego prowadzi do nabycia nawyków emocjonalnych, które z kolei pociągają za sobą szkodliwe nawyki funkcjonowania intelektualnego i społecznego, a końcowym skutkiem takiego łańcucha czynników jest powstanie symptomów nerwicowych.
Rozwój tych symptomów J. H. Eysenck uzależniał od labilności układu wegetatywnego oraz zdolności układu nerwowego do warunkowania reakcji organizmu. Wychodząc z założenia, że indywidualne różnice w tym zakresie są wymierne, ujął je dymensjonalnie. W jego interpretacji labilność wyznacza dymensję: stabilny-niestabilny (neurotyzm), zaś zdolność do warunkowania — dymensję ekstrawersji-introwersji. Obie dymensje Eysenck traktuje jako podstawowe wymiary osobowości. Na właściwości zachowania człowieka wskazuje pozycja zajmowana przez niego w obrębie każdego z tych wymiarów. Osoby charakteryzujące się wysoką pozycją w układzie introwersja — niestabilność mogą rozwijać symptomy nerwicy dystymicznej, zaś wysoka pozycja w układzie ekstrawersja — niestabilność może predysponować do reakcji histerycznych i psychopatycznych. Rolę czynników traumatycznych w etiopatogenezie nerwic dość silnie akcentowano w okresie obu wojen światowych. To właśnie doświadczenia tamtych lat skłoniły badaczy do określenia nerwicy jako reakcji na sytuację. Późniejsze obserwacje dowiodły jednak, że ważnym czynnikiem warunkującym rozwój nerwic nie jest wyłącznie uraz wywołany warunkami zewnętrznymi (któremu niektórzy przypisywali rolę czynnika li tylko wyzwalającego) — lecz konflikt. W ten sposób zwrócono uwagę na przyczyny podmiotowe nerwic. Wskazano również na znaczenie interakcji zachodzących między człowiekiem, a jego środowiskiem. Dla niektórych naukowców nerwica stała się wyrazem biernego, biologiczno-socjologicznego przystosowania się.
Twórca psychoanalizy — Z. Freud — postrzegał nerwicę jako konflikt (z reguły nieświadomy) między libido (popęd seksualny, będący głównym źródłem energii psychicznej), a superego (sumienie człowieka, oceniająca warstwa osobowości). Autor ten rozróżniał dwa rodzaje nerwic: psychonerwice oraz nerwice aktualne. Do pierwszych zaliczał nerwice z natręctwami, histerie konwersyjną, a także histerię lękową. Do drugich: neurastenię, hipochondrię i nerwicę lękową. Zdaniem Freuda psychonerwice są konsekwencją konfliktów z okresu dzieciństwa. Ich rezultatem są podstawowe kompleksy (Edypa, Elektry i kastracyjny), które intensywnie oddziałują na świadome życie psychiczne. W wyniku dużej sprzeczności z superego kompleksy te ulegają ponowne tłumieniu, co prowadzi do pojawienia się objawów nerwicowych. Są one — według Freuda — zastępczym i zamaskowanym zaspokojeniem głównego źródła energii psychicznej — libido. K. Horney — przedstawicielka psychoanalizy kulturowej — jednoznacznie wskazuje na rolę lęku w genezie nerwic. Dla niej jest on ośrodkiem dynamicznym nerwic. Sama zaś nerwica jest to zaburzenie psychiczne wywołane lękiem i obroną przed tym lękiem oraz próbami znalezienia kompromisu w konflikcie sprzecznych tendencji (…). Wystąpienie konfliktu między dążeniami jednostki, a naciskiem społecznym jest koniecznym warunkiem powstania każdej nerwicy — twierdzi Horney w polemice z Freudem i dodaje — to jednak nie uważam, aby był to warunek wystarczający (…).
Nerwica powstaje jedynie wtedy, gdy ten konflikt rodzi lęk, a próby usunięcia lęku prowadzą z kolei do pojawienia się tendencji obronnych, które — choć w równym stopniu wymagają realizacji — są ze sobą sprzeczne. Inny wybitny przedstawiciel psychoanalizy — A. Adler wskazuje na znaczenie dążenia do mocy w genezie nerwic. W jego ujęciu nerwica stanowi formę kompensacji, która ma zapewnić neurotykowi poczucie mocy. Z kolei dla E. Fromma nerwica jest ucieczką od wolności. S. Sullivan zaś rozpatrując genezę zaburzeń nerwicowych, wskazuje na lękowe doświadczenia dziecka w relacji z matką w okresie wczesnego dzieciństwa. Te negatywne doświadczenia mogą ujawniać się w późniejszym okresie życia pod wpływem określonych sytuacji zewnętrznych. Osobowość, czynniki sytuacyjne, wydarzenia traumatyczne, lęk, negatywne doznania wieku dziecięcego, konflikt to tylko niektóre pojęcia, jakie kojarzono z nerwicami i ich genezą. W tym wręcz lakonicznym przeglądzie — siłą rzeczy — nie zaprezentowano wszystkich teorii rozwoju nerwic, ani też definicji pojęcia. Przegląd ten daje jednak pewne pojęcie o procesach i mechanizmach leżących u podstaw tych zaburzeń, wskazując na ich złożoną i różnorodną etiopatogenezę.
Comments are closed.