Psychologia — nauka badająca złożone procesy umysłowe, zajmuje się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, cechami psychicznymi człowieka i regulacją jego relacji z otoczeniem. Rozwinęła się dopiero w XX wieku, będąc wcześniej częścią filozofii. Termin psychologia został wprowadzony w XVIII wieku, pochodzi on od greckiego psyche, oznaczającego oddech, czyli coś ulotnego jak dusza.
Psychologia jest nauką legitymującą się długą przeszłością i stosunkowo krótką, bo półtora wiekową historią. W tym okresie sformułowano wiele różnych definicji tej dyscypliny wiedzy. Nierzadko koncentrowały się one na jednym z elementów, będących aktualnym przedmiotem zainteresowań uczonych, bądź też odzwierciedlały one próby scalenia różnych punktów widzenia w tym zakresie. Współczesna psychologia jest nauką samodzielną. Korzysta jednak ze zdobyczy innych nauk, takich jak m.in.: filozofia, biologia, fizjologia, medycyna, socjologia oraz pedagogika. Ich rozwój ma niebagatelny wpływ na postęp w dziedzinie stanowiącej przedmiot niniejszego opracowania. Postęp ten wyraża się m.in. poprzez szeroki zakres problemów badawczych podejmowanych przez psychologów. Nierzadko problemy te są wspólne dla różnych specjalności naukowych. Uczestnicząc wraz z nimi w różnych projektach badawczych, psychologia wnosi również istotny wkład w rozwój tych nauk. Wydaje się, że spośród wszystkich definicji psychologii jedną z najciekawszych jest koncepcja wybitnego, polskiego przedstawiciela tej nauki — Tadeusza Tomaszewskiego. Uważa ona, że właściwym przedmiotem psychologii jest wysoce zorganizowane zachowanie człowieka, ukierunkowane na osiągnięcie określonego stanu końcowego, czyli tzw. zachowanie celowe. Tę formę zachowania Tomaszewski określa mianem czynności. Miarą rozwoju psychologii jako nauki o człowieku i jego zachowaniu — pisze — jest stopień, w jakim potrafi ona zdać sprawę z tej właśnie specyficznie ludzkiej cechy człowieka i jego zachowania. Zatem psychologia, to nauka o czynnościach człowieka i o człowieku jako ich podmiocie.
Początki psychologii
Często słyszy się opinię, iż filozofia jest matką nauk. Niezależnie jednak od tego, czy zgadzamy się z tym stwierdzeniem, czy nie, bezspornym pozostaje fakt, że psychologia jako samodzielna nauka wyrosła — jeśli tak można powiedzieć — z filozoficznego pnia. Jej korzenie sięgają czasów starożytnych. To właśnie ówcześni filozofowie wskazali na wiele ważkich problemów, na jakich dzisiaj koncentruje się uwaga psychologów. A dotyczy ona m.in. aktywności jednostki, jej wewnętrznej organizacji oraz wzajemnych stosunków człowieka z otaczającym go światem. Już kilka wieków przed naszą erą jeden z najwybitniejszych starożytnych myślicieli — Arystoteles zwrócił uwagę na szczególne znaczenie procesów myślowych u człowieka. Sformułował również tzw. teorię asocjacyjną, wyjaśniającą przebieg złożonych procesów psychicznych. Wskazał także na przyczyny (sprawcze oraz celowe) ukierunkowujące aktywność człowieka. Przez wiele stuleci psychologia (termin ten pojawił się w okresie Renesansu) traktowana była jako nauka o duszy. Pojęcie duszy świat zawdzięcza Platonowi. Mówiąc współczesnym językiem ten grecki filozof wylansował przekonanie, że:
w materialnym ciele człowieka istnieje jakby niematerialna substancja czy siła, wrażliwa i aktywna, kierująca nim od wewnątrz. (…) W późniejszej interpretacji, ten wewnętrzny czynnik sterujący był coraz wyraźniej personifikowany i traktowany jako duchowy sobowtór człowieka, wyposażony w wolną wolę i wyspecjalizowane władze, zdolny do istnienia także niezależnie od jego ciała.
Koncepcja duszy na długi czas odcisnęła znaczące piętno na interpretacji zachowań człowieka i jego subiektywnych przeżyć. Ów stan rzeczy zmieniło stanowisko filozofów empirycznych, uznających doświadczenie za źródło ludzkiego poznania. Nastąpiło to w połowie dziewiętnastego wieku. Wtedy pojęcie duszy na stałe opuściło terminologię psychologiczną, sama zaś psychologia ukształtowała się jako nauka empiryczna i stała się dyscypliną samodzielną. Gwoli ścisłości należy jednak stwierdzić, że jeszcze w dwudziestym wieku traktowana była jako jedna z filozoficznych specjalności.
Główne kierunki i koncepcje w rozwoju psychologii
Psychologia klasyczna
Początki psychologii — dzisiaj określanej mianem psychologii klasycznej — to w głównej mierze próby weryfikacji poglądów filozofów i stworzenia spójnego sytemu twierdzeń psychologicznych, dających się uzasadnić empirycznie. Zasadniczym wyzwaniem nowo wyodrębnionej nauki stały się zjawiska świadomości. Ówczesnych psychologów nie interesowała jednak treść świadomości (tzn. to, do czego świadomość się odnosi), lecz jej subiektywna forma. Uważano, że subiektywne doznania są dostępne tylko osobom je przeżywającym. Zgodnie z tym poglądem przyjęto, iż badanie zjawisk świadomości wymaga wglądu w swoje wnętrze, a więc obserwacji, diagnozowania i analizowania własnych przeżyć. Psycholodzy klasyczni nazywali to introspekcją, zaś metodę badawczą opartą o nią — metodą introspekcyjną. Od niej pochodzi nazwa powstałego wówczas kierunku psychologii, określanego jako psychologia introspekcyjna lub introspekcjonizm. Opisując zjawiska świadomości psycholodzy klasyczni odwoływali się do teorii atomistycznej. W zgodzie z nią poszukiwali elementarnych składników świadomości, które pozwoliłyby na zrozumienie i wyjaśnienie skomplikowanego, wewnętrznego życia psychicznego człowieka. Dużą różnorodność złożonych zjawisk, składających się na to właśnie życie tłumaczyli teorią asocjacyjną, która — najogólniej rzecz ujmując — zakłada, że cały mechanizm życia psychicznego jednostki oparty jest na tworzeniu się skojarzeń. Chęć wyjaśnienia zjawisk świadomości skłoniła ówczesnych badaczy do spojrzenia w kierunku fizjologii, co dało początek m.in. rozwojowi badań psychofizjologicznych oraz psychofizycznych. Postęp w obu tych gałęziach przyczynił się do poszerzenia warsztatu diagnostyki psychologicznej o metody eksperymentalne. Pionierem w tej dziedzinie był Wilhelm Wundt, który w 1879 roku utworzył pierwszą pracownię psychologii eksperymentalnej w Lipsku. Naukowców spod jej szyldu początkowo interesowało badanie wrażeń, później zaś krąg ich zainteresowań rozszerzył się o badania pamięci, uwagi, myślenia oraz uczuć. Psychologia klasyczna swój bujny rozwój przeżywała w drugiej połowie dziewiętnastego wieku. Przełom stuleci przyniósł jednak krytykę tego systemu. Pierwotne przekonanie, że świadomość powinna stanowić jedyną dziedzinę badań psychologicznych powoli odchodziło do tzw. lamusa. Nadchodził czas nowych kierunków psychologii. Pojawiły się one na początku dwudziestego wieku, a były to: behawioryzm, psychologia postaci oraz psychoanaliza.
Behawioryzm
Behawioryzm narodził się w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Pionierskie założenia tego kierunku zaprezentował John Watson. Najistotniejsze z tych założeń to: negacja potrzeby badania świadomości człowieka, konieczność rozwijania nauki o jego zewnętrznym zachowaniu się oraz zastosowanie w badaniach metod obiektywnych, dzięki którym uzyskane wyniki spełniałyby wymóg społecznej sprawdzalności. Behawioryści stanowczo odrzucili introspekcję, uznając ją za metodą nienaukową. Skupili natomiast uwagę na badaniu zależności między bodźcami (S — stimulus), a reakcjami (R — reaction), wyrażając to w formule S-R. W swych naukowych dociekaniach pomijali jednak procesy wewnętrzne. Uważali, iż złożone związki między bodźcami, a reakcjami wytwarzają się i utrwalają w procesie uczenia się. Stąd druga nazwa behawioryzmu — teoria uczenia się. Koncepcja Watsona spotkała się z krytyką psychologów klasycznych. Z czasem jednak i sami behawioryści poddali rewizji własne poglądy. Wpływ na taki stan rzeczy wywarły m.in. dowody empiryczne uzyskiwane zarówno przez nich samych, jak i przedstawicieli innych nauk — dowody, które nie dawały się w sposób jednoznaczny interpretować w ramach schematu S-R. Doprowadziło to do stopniowego rozwoju wielu wariantów tego kierunku psychologii, określanych wspólnym terminem neobehawioryzmu. )ego główni przedstawiciele to m.in.: B.F. Skinner, E.C. Tolman, C.L. Hull, D.O. Hebb, oraz K.W. Spence. B.F. Skinner swoje poglądy określał jako radykalny behawioryzm. Podobnie jak klasycy tego kierunku, bagatelizował czynniki wewnętrzne uważając, iż nie odgrywają one żadnej roli w działaniu człowieka. Nie negował również głównego paradygmatu behawiorystycznego myślenia — formuły S-R. Jednak wkład, jaki wniósł w rozwój koncepcji behawiorystycznej karze zaliczyć go do najbardziej oryginalnych i twórczych jej przedstawicieli. Swoimi badaniami wskazał m.in. na rolę wzmocnień (pozytywnych i negatywnych) w sterowaniu zachowaniem. Wpłynął na rozwój terapii behawioralnej, będącej w gruncie rzeczy gałęzią jego inżynierii behawiorystycznej, której głównym celem była modyfikacja reakcji człowieka. Opracował także metodę nauczania programowego. Z czasem stała się ona jedną z technik stosowanych w procesie dydaktycznym. W przeciwieństwie do Skinnera inni badacze docenili znaczenie czynników wewnętrznych w zachowaniu człowieka. Nazwali je zmiennymi pośredniczącymi i dodali do schematu S-R, modyfikując go do formuły S-O-R. Litera O oznacza właśnie te zmienne. Idei tej różni autorzy nadawali odmienną interpretację, nawiązując w swoich koncepcjach np. do prawidłowości fizjologicznych (D.O. Hebb), czy też starali się ujmować analizowane zagadnienia w kategoriach logiczno-matematycznych (C.L. Hull). Z historycznego punktu widzenia pierwszym, który poddał rewizji schemat S-R, był E.C. Tolman. Wskazał on m.in., że zachowanie człowieka ma charakter całościowy (molarny) oraz wprowadził do psychologii pojęcia zachowania się celowego i zmiennej pośredniczącej. Koncepcja behawiorystyczna od momentu swego powstania wzbudzała kontrowersje. Jednak jej przeciwnicy, jak i zwolennicy mimo znaczącej różnicy zdań, zgodnie wskazują na niewątpliwe osiągnięcia tego kierunku. A zaliczają do nich m.in. wkład, jaki behawioryści wnieśli do rozwoju nauk społecznych. J. Kozielecki pisze:
Największą ich zasługą jest poznanie, jak środowisko fizyczne i społeczne oddziałuje na człowieka. (…) Badacze ci w przekonujący sposób udowodnili, że ludzkie zachowanie jest sterowane przez wzmocnienia pozytywne i negatywne, (…) opisali wiele skutecznych procedur i metod podawania wzmocnień pozytywnych. (…) Pod ciosami ich zarzutów prysł mit całkowicie autonomicznego człowieka. (…)
Udowodnili oni również, że — wbrew mądrości obiegowej — znaczenie kary w sterowaniu zachowaniem jest żenująco małe.
Psychoanaliza
W przeciwieństwie do behawiorystów, którzy swoje wnioski opierali o wyniki laboratoryjnych doświadczeń, psychoanalitycy swoje koncepcje budowali obserwując pacjentów w warunkach szpitalnych oraz w gabinetach psychoterapeutycznych. Ale nie tylko to odróżnia oba kierunki. Różnice te są znacznie głębsze, dotyczą zarówno celów, metod, jak i samej percepcji człowieka. Pisze o tym T. Tomaszewski :
O ile behawioryści zatarli różnice między człowiekiem, a zwierzęciem, o tyle psychoanalitycy zatarli różnice między człowiekiem chorym i człowiekiem zdrowym. O ile behawioryści w swoich badaniach widzieli zwierzęta i ludzi głównie w ściśle kontrolowanych, lecz izolowanych od otoczenia warunkach laboratoryjnych, o tyle psychoanalitycy, rezygnując często z pedantycznej ścisłości, starali się widzieć człowieka w otwartych warunkach życia codziennego, w kontekście społeczno — kulturowym.
Czym zatem jest psychoanaliza? Pod pojęciem tym kryje się zarówno oryginalna koncepcja psychologiczna, wyjaśniająca funkcjonowania i rozwój psychiczny człowieka działaniem nieświadomych (często pozostających z sobą w konflikcie) mechanizmów motywacyjnych, jak i metoda leczenia zaburzeń psychicznych, wykorzystująca właściwe jej techniki diagnozowania i terapii w celu rozwiązywania i eliminowania nieuświadomionych konfliktów pacjenta. Skierowanie uwagi w stronę nieświadomości było swoistą rewolucją w historii myśli psychologicznej. Sprawcą tego zamieszania był wiedeński psychiatra S. Freud. Uważał on, że w życiu psychicznym człowieka zasadniczą rolę odgrywają popędy biologiczne, spośród których przysłowiowe pierwsze skrzypce gra popęd seksualny. Freud utożsamiał go z ogólną energią życiową i nazwał libido. W latach późniejszych twórca psychoanalizy wyróżnił jeszcze skierowany przeciw jednostce — popęd śmierci. Według Freuda psychiką ludzką zawiadują trzy struktury: Id (Ono), Ego (Ja) oraz Superego (Ja idealne). Stanowią one podstawę wewnętrznej organizacji człowieka. Pierwsza z nich — Id jest skupiskiem pierwotnych, nieświadomych popędów biologicznych, będących rezerwuarem energii życiowej. Dążąc do ich zaspokojenia Id kieruje się zasadą przyjemności. Ego — w przeciwieństwie do nieświadomego Id — jest sferą świadomego działania człowieka. Struktura ta stosuje się do zasady rzeczywistości, gdyż podstawowym jej zadaniem jest realizacja potrzeb. Z kolei Superego stanowi internalizację reguł, zasad moralnych i norm postępowania wpajanych jednostce oraz skierowanych ku niej oczekiwań. Struktura ta kieruje się zasadą moralności i jest tym, co potocznie określa się jako sumienie. Id, Ego i Superego pozostają ze sobą w sprzeczności, która u człowieka owocuje wewnętrznymi konfliktami. Szczególny antagonizm uwidacznia się na linii Id-Superego.
Swoiste starcie między dążeniem do zaspokojenia popędów (Id), a moralnością (Superego) stawia w bardzo trudnej sytuacji Ego. Z jednej strony — będąc po naciskiem Id — ma ono realizować potrzeby (dążenia) popędów, z drugiej strony zaś musi się im przeciwstawiać, bo tak nakazuje Superego. W obu sytuacjach dochodzi do naruszania zasady rzeczywistości, którą Ego się kieruje. Pozostaje, więc ono w ciągłym rozdarciu, co ma określone konsekwencje emocjonalne w postaci stanów frustracji (w przypadku niezaspokojenia potrzeb) lub poczucia winy (w przypadku ulegania popędom). Ego stara się bronić przed tego typu konsekwencjami rozwijając mechanizmy obronne, których rolą jest także (prócz ochrony świadomości człowieka przed konfliktami) zapewnienie prawidłowego i sprawnego działania wszystkich trzech struktur osobowości — Id, Ego oraz Superego. W swojej teorii Freud zwrócił również uwagę na znaczenie nieświadomych sił popędowych w rozwoju ludzkiej kultury, zwłaszcza sztuki, wskazując, że jest ona pośrednią sublimacją libido. Psychoanalityczna teoria Freuda nie wytrzymała próby czasu. Niemniej współczesna psychologia zawdzięcza jemu bardzo wiele. K. Obuchowski pisze:
był on pierwszym, który w okresie, gdy psychologia koncentrowała się na analizie zależności między bodźcami i reakcjami, zwrócił uwagę na możliwość interpretacji zachowań psychologicznych w kategoriach mechanizmów psychologicznych. (…) Wskazał na możliwość istnienia mechanizmów regulacji psychicznej działających poza świadomością, (…) oraz na istotny wpływ, jaki wywiera miejsce człowieka w układzie stosunków społecznych. (…) Po raz pierwszy postawił także sam problem rozwoju osobowości i utworzył jego teorię (…) zwrócił uwagę na to, że doświadczenia wczesnodziecięce mogą mieć wpływ na właściwości psychiczne dorosłego człowieka.
Jednymi z pierwszych, którzy wystąpili z rewizją koncepcji Freuda i stworzyli własne systemy byli jego uczniowie: A. Adler oraz C.G. Jung. Ich prace wywarły wpływ na powstanie późniejszej odmiany psychoanalizy, określanej jako neopsychoanaliza. Autor koncepcji psychologii indywidualnej — A. Adler odrzucił tezę Freuda, iż popęd seksualny (libido) determinuje rozwój psychiczny człowieka. Wskazał natomiast, że takim czynnikiem jest poczucie niższości. Kształtuje się ono w okresie wczesnego dzieciństwa. W tym okresie również nieświadomie kształtują indywidualne sposoby jego przezwyciężania i kompensowania, wyznaczające — mówiąc w skrócie — późniejszą linię życia, a więc zachowanie i kierunki dalszej aktywności życiowej jednostki. Odpowiedzią na poczucie niższości jest dążenie do mocy. Przybiera ono formę zamaskowaną, bądź też występuje pod postacią hiperkompensacji (może nią być np. chęć odniesienia sukcesu na polu, które u danej osoby generuje poczucie mniejszej wartości). W opozycji do freudowskiej koncepcji był także C.G. Jung, twórca psychologii analitycznej. W jego ujęciu termin libido stał się irracjonalną siłą, działającą w sposób nieświadomy, obejmującą swoim zakresem tak pojedynczego człowieka, jak i grupy społeczne, legitymujące się wspólnym pochodzeniem. Jung uważał, że prócz nieświadomości indywidualnej istnieje nieświadomość zbiorowa, która wyraża się symbolicznie m.in. w mitach, baśniach i wierzeniach. Jej treścią są archetypy — niedostępne bezpośredniemu poznaniu wrodzone i niezmienne wzorce, wyznaczające m.in. zachowania ludzi, ich sposób myślenia i percepcję otaczającego świata, mogące u jednostek ujawniać się m.in. w ich snach i fantazjach. Lata 30-te XX wieku i późniejsze przyniosły kolejny rozłam w ruchu psychoanalitycznym.
Uwaga wielu psychoanalityków, wśród których byli jeszcze niedawni zwolennicy ortodoksyjnych poglądów Freuda, skoncentrowała się na uwarunkowaniach społecznych i kulturowych w rozwoju człowieka. Dało to początek nowemu nurtowi w psychoanalizie, określanemu jako psychoanaliza społeczna lub kulturowa. Głównymi przedstawicielami tego nurtu są m.in.: H.S. Sullivan, E. Fromm, oraz K. Horney. Generalnie rzecz ujmując przedstawiciele psychoanalizy społecznej, przesunęli — nazwijmy — środek ciężkości z konfliktów wewnętrznych, warunkowanych naturą człowieka, na konflikty sytuacyjne związane z życiem jednostki w społeczeństwie. Według tych autorów warunki społeczne i kulturowe odgrywają szczególną rolę w rozwoju osobowości. Mają one niebagatelny wpływ na m.in. proces kształtowania się osobowości neurotycznej i wynikających z tego faktu procesów przystosowawczych. W swoich dociekaniach H.S. Sullivan wskazał m.in. na rolę konfliktów w relacjach międzyludzkich, akcentując dwie — jego zdaniem — główne potrzeby człowieka: potrzebę przyjemności i potrzebę bezpieczeństwa. Według K. Horney społeczne zagrożenia towarzyszą jednostce od wczesnego dzieciństwa i skutkują wytworzeniem się świadomego stanu emocjonalnego, który autorka ta określiła terminem lęku podstawowego. Generuje on potrzebę bezpieczeństwa, stanowi motyw ciągłej rywalizacji z innymi ludźmi, jest także istotnym elementem w formowaniu przez człowieka różnych postaw i dążeń regulujących jego stosunki z otoczeniem. Z kolei E. Fromm wskazywał, że w społeczeństwie mieszczańskim wolność jednostki okupiona została poczuciem osamotnienia i utratą społecznego sensu życia.
Człowiek takiej wolności nie chce i wytwarza nieświadomą motywację do ucieczki od wolności. Sadomasochizm, agresywność oraz konformizm to główne nieświadome tendencje wyjścia z niechcianej i nieakceptowanej sytuacji. Ich realizacja przyczynia się jednak do utraty łączności jednostki ze społeczeństwem — łączności, która winna zostać odbudowana na zasadach miłości. Psychoanaliza społeczna w sposób zdecydowany zmieniła ortodoksyjną, biologistyczną teorię Freuda. Koncepcje te umiejscawiają się jednak poza głównym nurtu psychoanalizy. Jego przedstawiciele po śmierci Freuda tworzyli własne szkoły i teorie psychoanalityczne. Sformułowano ich wiele. Jedną z nich jest psychologia ego, której prekursorką jest A. Freud — córka twórcy psychoanalizy. Opisała ona m.in. mechanizmy obronne ego, zależności między normą a patologią w jego funkcjonowaniu, oraz określiła jego rolę w rozwiązywaniu konfliktów. Duże zainteresowanie wśród psychoanalityków wzbudza teoria relacji z obiektem stworzona przez M. Klein. Teoria ta — w najogólniejszym zarysie — zakłada, że w okresie dziecięcym tworzą się wyobrażenia dotyczące naszego otoczenia i kontaktów z innymi ludźmi. W umyśle funkcjonują, jako obiekty wewnętrzne. Powstałe w kontaktach z ważnymi dla nas osobami mają istotny wpływ na sposoby naszego funkcjonowania i rozwoju. Wśród zwolenników i kontynuatorów teorii relacji z obiektem są tacy psychoanalitycy, jak m.in.: O. Kernberg, H. Rosenfeld, W.R. Bion oraz M. Mahler. Swój niemały wkład do powyższych teorii wnieśli także: H. Kohut, D.W. Winnicot, i H. Hartmann. Psychologia ego oraz tzw. podejście kleinowskie należą do głównych nurtów we współczesnej psychoanalizie.
Psychologia postaci
Psychologia postaci (nazywana także gestaltyzmem od niemieckiego słowa gestalt — postać) powstała na początku ubiegłego stulecia. W swoich założeniach przeciwstawiała się psychologii elementarnej (atomizmowi) oraz asocjacjonizmowi. Jej twórcami są niemieccy psychologowie: M. Wertheimem, W. Köhler oraz K. Koffka. Gesztaltyści — bo tak potocznie określa się zwolenników tego kierunku — uznawali świadomość jako podstawowy przedmiot badań psychologicznych. Rozumieli ją jako świadomość czegoś — rzeczy, sytuacji, ludzi. Do psychologii wprowadzili termin pola psychologicznego. W ich ujęciu pewne składniki pola świadomości mają charakter postaci i wyodrębniają się z reszty pola jako figury na tle. Inaczej mówiąc — w teorii psychologów postaci — życie psychiczne człowieka nie jest zbiorem elementarnych zjawisk psychicznych, lecz składa się ono z pewnych całości — postaci. Są one pierwotnymi i jedynymi danymi bezpośredniego doświadczenia wewnętrznego człowieka.
Obowiązującą zasadą, której podlega każda postać jest zasada prymatu całości na częściami, co oznacza, że wtórnie wyodrębnione z postaci elementy nie mają własnej, niezależnej od niej tożsamości. Determinowana ona jest przez miejsce zajmowane w całości. Możliwa jest jednak wymiana tych elementów nie zmieniająca cech całości, jak i to, że ten sam element może być częścią składową innych całości, mających podobną strukturę (będących izomorficznymi w stosunku do siebie). Postacie tworzą układy hierarchiczne (postacie niższego rzędu zdeterminowane są przez postacie wyższego rzędu). Ważną zasadą jest zasada pregnancji w myśl, której wszystkie postacie mają tendencję do spontanicznego i stałego doskonalenia się.
Psychologowie postaci wprowadzili jeszcze jedno znaczące określenie — równowaga — na wyjaśnienia procesów zachodzących w człowieku, jak i w jego relacjach z otoczeniem. T. Tomaszewski pisze:
Człowiek jak każda inna całość, wyodrębnia się z otoczenia (staje się określoną postacią) dzięki wewnętrznej równowadze działających w nim sił, a także dzięki równowadze sił, w jaką jest włączony w swoim otoczeniu jako całości szerszej. Równowaga wewnętrzna zapewnia mu wewnętrzną spoistość i stabilność, zaś równowaga zewnętrzna zapewnia mu przetrwanie w określonej postaci.
Psychologia postaci pobudziła wyobraźnię psychologów uprawiających różne dziedziny ich nauki, zwłaszcza psychologów osobowości oraz psychologów społecznych. Nurt ten nie pozostał również bez wpływu na niektórych twórców z kręgu socjologii.
Psychologia humanistyczna
Początki tego kierunku współczesnej psychologii przypadają na lata pięćdziesiąte ubiegłego wieku. Jego przedstawiciele chcąc podkreślić swoją odrębność od psychoanalizy i behawioryzmu — określili siebie jak trzecią siłę w psychologii. Rzeczywiście, psychologia humanistyczna jest zaprzeczeniem behawioryzmu. Natomiast zasadnicza różnica miedzy nią, a psychoanalizą sprowadza się do szeroko rozumianego postrzegania człowieka. Psychoanalitycy widzieli go jako osobę słabą, dźwigającą na grzbiecie — używając metafory — torbę pełną konfliktów i kompleksów. Psychologowie humanistyczni zaś starają się widzieć człowieka aktywnego, zainteresowanego światem, pragnącego rozwijać swoje zainteresowania i drzemiące w nim potencjalne możliwości. Egzystencjalizm i fenomenologia stanowią filozoficzne podstawy psychologii humanistycznej. Za jej pionierów uważa się A.H. Masłowa i C. Rogersa. Obok nich do głównych teoretyków tego kierunku zalicza się m.in.: S. Jourarda, F. Perlsa, A. Suticha, T. Sza-sza oraz R. Maya. Manifest programowy (jeżeli o takim w ogóle można mówić) psychologowie humanistyczni zaprezentowali w pierwszym numerze czasopisma Journal of Humanistic Psychology. Ukazało się ono w 1961 roku. Dwa lata później powołano do życia Amerykańskie Towarzystwo Psychologii Humanistycznej. Psychologia humanistyczna kładzie główny nacisk na samorealizację człowieka, traktując go jako podmiot autonomiczny, który przyjmuje aktywną postawę wobec rzeczywistości, potrafi ją kształtować i potrafi się do niej dostosować. Zwraca uwagę na tak szczególne dla jednostki zagadnienia, jak m.in.: odpowiedzialność, twórczość, miłość, zaspakajanie podstawowych potrzeb, lęk przed śmiercią, naturalność, humor, spontaniczność, byt, ciepło w stosunkach interpersonalnych, rozwijanie wyższych wartości, samoakceptacja oraz rozumienie ludzi i świata. Psychologowie klasyczni wskazują również na wartość, jaką mają osobiste przeżycia i intuicja, jako narzędzia poznania.
Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli psychologii humanistycznej jest A.H. Maslow. Jego teoria hierarchii potrzeb odbiła się szerokim echem, nie tylko w psychologicznym świecie. Analizując podstawowe potrzeby człowieka: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, godności i szacunki oraz potrzeby samorealizacji — ułożył je w zależności od stopnia ich ważności dla jednostki. W tzw. piramidzie Maslowa potrzeba samorealizacji zajmuje najwyższe miejsce. Zdaniem tego wybitnego psychologa potrzeby wyższego rzędu pojawiają się dopiero po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu. Poczucie zdrowia psychicznego jest uwarunkowane pełnym zaspokojeniem potrzeb podstawowych. Maslow twierdzi:
Człowiek, któremu udaremniono zaspokojenie którejś z podstawowych potrzeb, może być traktowany po prostu jako człowiek chory. Jest to poprawna parabola w stosunku do naszego określenia człowieka chorego jako takiego, któremu brak witamin czy soli mineralnych. Kto będzie twierdził, że brak miłości jest mniej ważny niż brak witamin?
Według drugiego z wymienionych pionierów psychologii humanistycznej — C. Rogersa — niezbędnymi warunkami sprzyjającymi rozwojowi człowieka są: akceptacja, empatyczne rozumienie oraz autentyczność osób biorących udział czy też wspomagających ten proces. Za sprawą Rogersa, kierunek ten nabrał konkretnego wymiaru praktycznego i stworzył własną wersję psychoterapii tzw. terapię skoncentrowaną na pacjencie (kliencie), której podstawową zasadą jest uwzględnianie szeroko rozumianego punktu widzenia pacjenta przez prowadzącego terapię. Współcześni kontynuatorzy tej idei zmodyfikowali ją do tzw. terapii opartej na doświadczeniu (experiential therapy). W ślad za Rogersem nadali również określone znaczenie technikom terapii grupowej. Aspekt terapeutyczny u psychologów humanistycznych jest bardzo istotny, albowiem jednym z zasadniczych celów, jakie przed sobą stawiają jest postulat praktycznego działania, co oznacza m.in. łączenia nauki z praktyką.
Psychologia poznawcza
Psychologia poznawcza jest najmłodszym z omawianych trendów w psychologii. Czy jest ona jej nowym kolejnym kierunkiem? Na ten temat istnieją zdania podzielone. Być może lepiej przystającym do niej terminem jest — jak chcą niektórzy — określenie ruch umysłowy w psychologii. To czy psychologię poznawczą zaszufladkujemy do takiej czy innej terminologii nie zmieni jednak faktu, że w latach sześćdziesiątych naradził się nowy, oryginalny i niezmiernie twórczy sposób myślenia w psychologii, który — w pewnym sensie — wyrósł z nieufności do behawioryzmu oraz koncepcji psychodynamicznych człowieka. Psychologia poznawcza nie stanowi jednolitej koncepcji psychologicznej. Składa się na nią wiele teorii, które nie zawsze są ze sobą zgodne, i które w minionych latach cieszyły się większym lub mniejszym zainteresowaniem środowisk psychologicznych. Ujmując problem generalnie można stwierdzić, iż psychologia poznawcza zajmuje się zagadnieniami treści poznawczych w życiu, funkcjonowaniu i rozwoju człowieka. Ów ruch umysłowy kładzie nacisk na rolę procesów poznawczych (m.in. myślenia, spostrzegania, pamięci) i wytworzonych na ich podstawie struktur poznawczych (będących tzw. poznawczą reprezentacją świata czy też wewnętrzną reprezentacją rzeczywistości) w zachowania się jednostki. Zainteresowań psychologów poznawczych są bardzo szerokie. Obejmują m.in. aspekty społeczne, problematykę emocji oraz osobowości człowieka interpretowanego jako jednostka samosterowna. Wiele interesujących teorii, jakie stworzyli zwolennicy tego ruchu jest ciągle rozwijanych i weryfikowanych. Tworzone są także nowe koncepcje. Dotyczą one m.in. poznawczych zagadnień w zakresie struktury i funkcji emocji, problemów związanych z osobowością postrzeganą przez psychologów poznawczych jako system struktur poznawczych, genezy i organizacji tych struktur, a także poznawczych uwarunkowań schorzeń somatycznych.
Wybrane dyscypliny współczesnej psychologii
Zakres problemów, jakimi zajmuje się współczesna psychologia jest rozległy. Podobnie, jak i inne dziedziny wiedzy, tak i ta rozwinęła wiele odrębnych gałęzi, których zróżnicowanie wynika z podejmowanej problematyki badań szczegółowych. Niektóre z nich wchodzą
w zakres tzw. podstawowych dyscyplin teoretycznych, inne zaś umiejscawiane są w obrębie tzw. psychologii stosowanej, wykorzystującej wyniki tych pierwszych do rozwiązywania zagadnień praktycznych.
Do podstawowych dyscyplin psychologii należą:
-
Przedmiotem zainteresowania psychologii ogólnej jest badanie szeroko rozpatrywanych procesów psychicznych w kontekście roli, jaką one pełnią w regulacji zachowanie się człowieka. Do szczegółowych tematów, jakimi zajmuje się psychologia ogólna należą zagadnienia osobowości, procesy emocjonalne, poznawcze, decyzyjne oraz motywacyjne.
-
Psychologia rozwojowa bada prawa rządzące rozwojem psychicznym oraz analizuje czynniki, od których ten rozwój zależy. Obejmuje ona dwa zasadnicze działy: psychologię rozwojową filogenetyczną oraz ontogenetyczną. Pierwsza analizuje pochodzenie i rozwój procesów psychicznych w aspekcie ewolucyjnym (od organizmów najprostszych do najbardziej złożonych), który doprowadziły do powstania psychiki ludzkiej. Natomiast przedmiotem zainteresowania psychologii ontogenetycznej są zagadnienia rozwoju psychicznego człowieka od momentu jego poczęcia, poprzez kolejne fazy jego życia, aż do okresu wieku starczego.
-
Domeną psychologii społecznej są procesy społeczne, zachowanie się człowieka w różnych sytuacjach społecznych, interakcje między ludźmi oraz ich wpływ m.in. na zachowanie, postawy i przekonania człowieka. W głównej mierze właśnie to na jednostce ogniskują się zainteresowania psychologów społecznych, zaś wiedza o prawach rządzących rozwojem społecznym stanowi podstawową przesłankę do dyskusji nad zachowaniem się ludzi.
Wśród innych dziedzin nie zaliczanych do grona dyscyplin podstawowych znajduję się m.in.:
-
Psychologia ekologiczna, której przedmiotem jej dociekań są m.in. relacje między człowiekiem a przyrodą, wpływ najbliższego środowiska (właściwości przestrzenne lokali mieszkalnych, domów oraz ich oddziaływania na zachowanie się ludzi). Psychologowie ekologiczni badają również, jak na funkcjonowanie i samopoczucie człowieka oddziałuje środowisko miejskie. Zastanawiają się także nad wykorzystywaniem przez ludzi miejsca i przestrzeni w kontekście relacji interpersonalnych.
-
Psychologia stosowana to grupa szeregu dyscyplin psychologicznych, które korzystają ze zdobyczy m.in. psychologii ogólnej, społecznej i rozwojowej w celu rozwiązywania problemów praktycznych. Prowadzą one również badania własne. Do tych dyscyplin zalicza się psychologia pracy, która zajmuje się szeroko pojmowanymi relacjami człowiek — praca. Przedmiotem zainteresowania psychologów, pracy są m.in.: problemy wielorakiego oddziaływanie środowiska pracy na jednostkę, predyspozycje ludzi do wykonywania określonych zawodów, sposoby zarządzania ludźmi, zasad organizacja pracy i rozwiązywania konfliktów, dostosowanie do człowieka miejsca i warunków pracy oraz różne aspekty związane ze szkoleniem pracowników i kadr kierowniczych rozmaitych zakładów pracy. W ramach psychologii pracy — w różnych jej okresach — wyodrębniło się wiele wyspecjalizowanych działów takich, jak np. psychologia wojskowa, psychologia komunikacyjna, psychologia inżynieryjna, psychologia reklamy oraz psychologia organizacji.
-
Psychologia wychowawcza jest działem psychologii stosowanej ściśle związanym z psychologią rozwojową. Zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi psychologicznych aspektów nauczania i wychowania człowieka i bada związane z tymi procesami prawa rządzące jego rozwojem emocjonalnym, społecznym, umysłowym oraz czynniki wpływające na kształtowanie się cech osobowości. Badania te dotyczą różnych okresów życia jednostki i środowisk (m.in. rodziny, przedszkola, szkoły, instytucje opiekuńcze), w jakich się ona rozwija oraz ich — szeroko rozumianego — wpływu na jej psychikę. Wnioski z tych badań służą opracowaniu praktycznych strategii służących m.in. doskonaleniu metod wychowania i nauczania oraz określeniu niezbędnych warunków sprzyjających prawidłowemu rozwojowi psychicznemu. Metody diagnozy psychologicznej, jakimi posługuję się psychologia wychowawcza są również pomocne w ukierunkowaniu edukacji dziecka.
-
Przedmiotem zainteresowania psychologii klinicznej (w tym samodzielnego jej działu — psychologii klinicznej dzieci i młodzieży) są zaburzenia emocjonalne, adaptacyjne i przystosowania społecznego człowieka. Badania prowadzone w zakresie tej dyscypliny psychologii stosowanej dotyczą szeroko rozumianych przyczyn oraz przebiegu tych zaburzeń. Ściślej rzecz ujmując badania te mają na celu m.in. analizę mechanizmów leżących u podstaw tych zaburzeń, określenie ich genezy oraz prawidłowości zachowaniem się jednostki. Wiedza z tego zakresu służy celom praktycznym tj. ocenie klinicznej, profilaktyce oraz terapii. Jej zadaniem jest udzielania człowiekowi pomocy w trudnościach adaptacyjnych, przystosowania społecznego, jak również usuwanie lub łagodzenie zaburzeń emocjonalnych. Działalność psychologów klinicznych obejmuje zarówno osoby chore psychicznie, jak i te, które nie wykazują objawów takich chorób. Wśród pacjentów tych specjalistów są m.in.: ludzie cierpiący na zaburzenia nerwicowe, depresję, uzależnieni od alkoholu i środków narkotycznych, osoby niepełnosprawne, przewlekle chore, jak również ludzie hospitalizowani w różnych oddziałach i klinikach lecznictwa poza psychiatrycznego oraz specjalistycznych ośrodkach rehabilitacyjnych. Praca psychologów klinicznych w lecznictwie poza lecznictwem psychiatrycznym ma zaledwie trzydziestoletnią historię. Dopiero, bowiem w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia psycholodzy ci stanęli przy łóżkach chorych somatycznie. Działalność ta polegająca m.in.: na diagnozie i leczeniu schorzeń psychosomatycznych oraz różnych aspektach psychologicznej pomocy chorym somatycznie jest integralną, praktyczną stroną działu psychologii stosowanej — psychologii medycznej. Od strony teoretycznej zajmuje się ona m.in.: psychologicznymi przyczynami rozwoju chorób somatycznych, ich przebiegiem oraz wpływem na funkcjonowania psychiczne człowieka.
- W ostatnich latach wyodrębniła się nowa dyscyplina psychologii — psychologia zdrowia. To — jak pisze J.D. Matarazzo — całokształt specyficznego, oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej. Psychologia zdrowia para się wieloma zagadnieniami zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym. Problemy te dotyczą m.in. psychobiologicznych mechanizmów zdrowia i choroby, stosowania różnych form i technik terapii psychologicznej i behawioralnej, czynników chorobotwórczych związanych ze stylem życia, leczenia niektórych chorób somatycznych, działań prewencyjnych, psychologicznej terapii i opieki nad osobami z chorobami nowotworowymi oraz innymi schorzeniami przewlekłymi, a także samej promocji zdrowia. Psycholodzy kliniczni pracujący pod sztandarem psychologii zdrowia pomagają pacjentom w radzeniu sobie z bólem, uczą jak radzić sobie z przewlekła chorobą i stresem, pokazują jak modyfikować zachowanie w celu eliminowania zagrożeń związanych z ryzykiem rozwoju chorób układu krążenia. Stosują także terapię psychologiczną w podstawowym leczenia niektórych chorób, nawyków szkodliwych dla zdrowia oraz w celu redukcji napięcia lękowego, występującego u pacjentów w różnych sytuacjach i okresach procesu diagnostyczno terapeutycznego. Badają również emocjonalne, behawioralne i poznawcze aspekty funkcjonowania człowieka w kontekście relacji zdrowie — choroba. Oczywiście, to tylko niektóre przykłady z obszaru działania psychologii zdrowia — dyscypliny łączącej teorię, działalność badawczą i praktykę.
Skomentuj jako pierwszy!