Psychoterapia

Psychoterapia — jest planowym, intencjonalnym, systematycznym oddziaływaniem na pacjenta przy użyciu słowa, w ramach specyficznego kontaktu, w określonym, sprecyzowanym celu.

Współtwórca naukowej psychoterapii — P. Janet określał ją jako zastosowanie wiedzy psycholo­gicznej do leczenia różnych chorób. Współcze­śnie, psychoterapię interpretuje się w szerszym bądź węższym znaczeniu. W pierwszej inter­pretacji mieści się pojęcie oddziaływania czy leczenia środowiskowego. Są to wszelkie czyn­niki i działania (m.in. ogólna atmosfera panująca w miejscu leczenia, różne formy terapii środowi­skowej np. terapia zajęciowa oraz ruchowa, inge­rencja w środowisko rodzinne pacjenta) mające na celu przyniesie choremu ulgi, złagodzenie jego stanów emocjonalnych, obaw i skierowa­nie na pożądane tory często nieracjonalnego my­ślenia o dręczących go problemach zdrowotnych. W węższym znaczeniu psychoterapia oznacza specjalistyczną metodę leczenia polegającą na psychologicznym oddziaływaniu terapeutycz­nym na pacjenta w celu usunięcia zaburzeń jego zdrowia oraz tych ich przyczyn, które wiążą się z cechami osobowości człowieka leczonego.

Formy psychoterapii

Oddziaływania psychoterapeutyczne mogą mieć różne formy: indywidualną, grupową oraz terapii rodzin i par. Istotą terapii indywidual­nej jest bezpośrednie oddziaływanie — werbalne i niewerbalne — terapeuty na pacjenta. Kontakt ten opiera się na szczególnym związku między leczącym, a leczonym. Powstanie tego związku jest zasadniczym warunkiem procesu terapeu­tycznego. W psychoterapii indywidualnej pacjent i jego problemy zajmują główne miejsce. Tera­peuta zaś pełni rolę — nazwijmy — interweniu­jącego. To interweniowanie polega właśnie na wysyłaniu przez leczącego werbalnych i niewer­balnych sygnałów, które mają u leczonego wy­wołać określone reakcje, skutkujące — w bliższej lub dalszej przyszłości — pożądanymi efektami zdrowotnymi. Czas terapii, bowiem uzależnio­ny jest zarówno od rodzaju zaburzeń, trafnej oce­ny ich źródła, jak i motywacji do współpracy ze strony pacjenta. Najczęściej stosowaną techniką w psychoterapii indywidualnej jest rozmowa te­rapeutyczna.

Terapia grupowa nie jest prostym odpowiednikiem terapii indywidualnej tyle, że prowadzonej w rozszerzonym składzie. Co praw­da zadania psychoterapeuty są podobne, jed­nak w tej formie leczenia grupa (złożona z kilku, kilkunastu pacjentów) niejako dostaje rolę in­strumentu terapeutycznego, a więc źródłem sy­gnałów — obok prowadzącego terapię — są także członkowie grupy oraz sytuacje w niej powstają­ce. W grupie, bowiem rozwijają się specyficzne procesy, wynikające z faktu wzajemnych rela­cji między jej uczestnikami, jak również swo­istego nacisku, jaki grupa wywiera na swoich członków. Terapeuta, zatem pełni rolę kapita­na kierującego okrętem. Dba o to, by sytuacje w grupie nie wymknęły się spod kontroli, czuwa nad ich przebiegiem i kieruje tak pracą grupy, by uzyskać zamierzony efekt terapeutyczny — wy­leczenie pacjenta.

Terapia rodzin i par, zwana także terapią systemową stosowana jest z regu­ły w sytuacjach, gdy zaburzenia występującej u określonej osoby (lub wielu osób) mają swoje źródło w rodzinnych pieleszach, a ściślej rzecz biorąc są wynikiem nierzadko złożonych rela­cji międzyosobniczych w rodzinie. Zadaniem terapeuty nie jest bezpośrednie usunięcie tych zaburzeń, lecz modyfikacja wzajemnych rela­cji miedzy członkami rodziny, co w końcowym efekcie może przyczynić się do zmiany funkcjo­nowania jednostki (osób) i eliminację występu­jących u niej (u nich) zaburzeń. Terapia rodzin zajmuje się przyczynami konfliktów w rodzinie wynikających z jej struktury. Terapia tego typu nie dotyczy zaś konfliktów pomiędzy poszcze­gólnymi jej członkami.

Techniki i metody stosowane w psychoterapii

Najczęściej stosowaną przez psychoterapeu­tów techniką jest rozmowa psychoterapeu­tyczna (dyskurs psychoterapeutyczny). Polega ona na tym, że terapeuta w trakcie dialogu z pacjentem interpretuje znaczenie przekazy­wanych przez niego informacji, a następnie w sposób werbalny i niewerbalny interweniuje wysyłając określone sygnały (bodźce) w stronę osoby leczonej. Mają one za zasadnie odsło­nięcie przed pacjentem treści przez niego nie­dostrzeganych, a tym samym przyczynienia się do modyfikacji jego funkcjonowania i usu­nięciu zaburzeń.

Do usuwania symptomów chorobowych i źródeł różnych trudności słu­żą także inne techniki określane nazwą stero­wanych wyobrażeń. Do technik tych zaliczają się m.in.: projekcja symboliczna, symboldrama oraz kojarzenie wyobrażeniowe. Ogólnie rzecz biorąc techniki sterowanych wyobrażeń pole­gają na nakłanianiu pacjenta do intensywnego wyobrażania sobie rozmaitych scen, mających — dla większości ludzi — ważne, symboliczne znaczenie.

Do świata wyobrażeń odwołuje się również technika grania ról. Polega ona na tym, że osoba leczona — podobnie jak ak­tor na teatralnej scenie — gra jakąś rolę: może grać samego siebie lub jakąś inną postać. W przypadku, gdy terapia dotyczy większej ilości osób, granie ról przybiera postać psycho­dramy.

Inną techniką terapeutyczną jest mu­zykoterapia: aktywna lub bierna. Ta pierwsza stosowana jest w terapii grupowej, a jej celem jest m.in. ułatwienie kontaktów interperso­nalnych oraz ujawnienie trudności jednostki (osób) we współdziałaniu z innymi, jak również stworzenie okazji do takiej właśnie ak­tywności. Natomiast zadaniem muzykoterapii biernej jest uruchomienie procesów wyobra­żeniowych i skojarzeniowych, które póź­niej stają się podstawą do dalszej, werbalnej pracy terapeutycznej z pacjentem.

Rysunek terapeutyczny, to technika polegająca na ry­sowaniu bądź malowaniu tematu dowolnego lub zasugerowanego. Uważa się, że w pracach tych mogą w bezwiedny sposób ujawniać się nieświadome przeżycia. Dlatego też rysunek terapeutyczny jest częścią pracy psychotera­peutycznej, która w tym przypadku polega na omówieniu wyrażonych w nim treści. Ta tech­nika terapeutyczna stosowana jest zarówno w pracy z indywidualnym pacjentem, jak i grupą osób.

Techniką stosowaną głównie w terapii indywidualnej jest hipnoterapia. Po­jęcie to bardzo często mylone jest z prakty­kami wykorzystującymi hipnozę do celów innych, niż lecznicze i uprawianymi przez tzw. hipnotyzerów. Jednak — jak pisze L. Gapik — wprowadzenie kogokolwiek w stan hipnozy z niczego jeszcze nie leczy, bo sam stan hipnozy nie ma w sobie żadnych właściwości uzdrawia­jących. Hipnoterapia jest techniką terapeutycz­ną stosowaną świadomie i służącą określonym celom diagnostycznym i leczniczym. Stwarza ona możliwość m.in. pogłębienia kontaktu te­rapeutycznego miedzy leczącym a leczonym, zwiększa siłę oddziaływania sugestywnego, pomaga w odreagowaniu stłumionych, zale­gających emocji. Wykorzystuje się ją m.in. do leczenia różnych zaburzeń emocjonalnych, nawyków (z różnym skutkiem), a także do po­budzenia procesów wyobrażeniowych oraz wspomnień, które mają niebagatelną war­tość diagnostyczno-terapeutyczną.

Szeroko rozpowszechnionymi technikami psychotera­peutycznymi są techniki relaksacyjne. Wśród nich szczególną popularność zdobył tzw. tre­ning autogenny Schultza (od nazwiska jego twórcy). Polega on na uzyskaniu odprężenia (relaksacji) poprzez wyobrażenie sobie przez pacjenta odczuć ciepła oraz ciężkości okre­ślonych partii ciała, wyrównanie i uspokojenie oddechu, czynności serca, a także wywołanie chłodu na czole. Podstawową ideą treningu autogennego jest uzyskanie większej kontro­li nad funkcjonowaniem własnego organizmu, szczególnie zaś wpływu na zaburzenia czynno­ściowe, często objawiające w postaci silnych i dokuczliwych dolegliwości somatycznych.

Podobną techniką do treningu autogenne­go jest relaksacja wyobrażeniowa. Różnica między nimi polega na tym, że w przypadku pierwszej metody terapeuta instruuje pacjenta odnośnie wyobrażeń, jakie ma u siebie wzbu­dzić. W relaksacji wyobrażeniowej zaś psycho­terapeuta podaje określone sugestie dotyczące m.in. ciepła, spokoju oraz różnych wyobrażeń połączonych wspólnym mianownikiem przy­jemności. Inną formą relaksacji, aczkolwiek zmierzającą — podobnie, jak dwie poprzed­nie techniki — do redukcji napięcia psychicz­nego — jest tzw. relaks stopniowy Jacobsona. Polega ona na intensywnym, naprzemien­nym napinaniu i rozluźnianiu poszczególnych grup mięśniowych ciała. Odrębną grupę sta­nowią techniki związane z tzw. podejściem behawioralnym w psychoterapii, opierają­cym się na psychologicznej teorii uczenia się.

Wspólną cechą tych technik jest ukierunko­wanie oddziaływania psychoterapeutycznego na sposoby zachowania poprzez zastosowa­nie adekwatnego systemu bodźców. Do ta­kich metod psychoterapeutycznych zalicza się m.in.: desensytyzację (obniżanie poziomu lęku poprzez konfrontację z wyobrażeniem bodźca go wywołującego), trening asertywny (celem jego jest m.in. zwalczanie lęku w sy­tuacjach społecznych, wzmocnienie pewności siebie i zmniejszenie niepewności, nauczenie reakcji adekwatnych do sytuacji) oraz tera­pię awersyjną (stosowana, rzadko i z różnym skutkiem, w leczeniu nawyków i uzależnień, polegająca na kojarzeniu przykrego bodźca z niepożądanym zachowaniem, mająca za za­danie wyzwolić w człowieku reakcję odrucho­wą odrzucenia tego zachowania).

Wybrane podejścia i typy psychoterapii

Psychoterapia jako specjalistyczna metoda od­działywania na pacjenta nie opierali się tylko na jednej koncepcji. Określone ujęcia teore­tyczne wyjaśniające psychologiczne uwarun­kowania funkcjonowania człowieka zakładają różne, charakterystyczne dla nich sposoby roz­wiązywania problemów zaburzeń zdrowia. W obszarze tym wyróżnić można różne po­dejścia. Jednym z nich jest podejście psychoanalityczne. Zdaniem terapeuty stosującego terapię typu psychoanalitycznego jest wy­krycie istoty konfliktów pacjenta i doprowa­dzenia do uświadomienia sobie przez niego dotychczas nieświadomych motywacji i emo­cji. Charakterystycznym elementem tej terapii jest tzw. związek przeniesieniowy, który pole­ga na skierowaniu w stronę terapeuty uczuć i oczekiwań, jakie w przeszłości osoba leczona miała do znaczącej w jej życiu postaci z okre­su dzieciństwa. Pomijając szczegóły proce­su terapeutycznego i pojęcia z nim związane, wystarczy powiedzieć, że relacje przeniesie­niowe wykorzystywane są przez terapeutę do przekształcenia nerwicy pierwotnej (dziecię­cej) w nerwicę przeniesieniowy. Dalsze etapy leczenia mają za zadanie m.in. umożliwienie pacjentowi uzyskania wglądu w samego sie­bie, co stanowi ważny impuls do usunięcia za­burzeń.

Psychoterapia behawioralna opiera się na założeniu (mającym swe źródło w teo­rii uczenia się), iż zaburzenia w zachowaniu stanowią reakcje wyuczone. W tym typie le­czenia pierwszoplanową rolę odgrywają odpo­wiednio dobrane techniki uczenia się, dzięki którym można usunąć określone nieprawidło­wości. Niektóre z tych technik wymieniono w poprzednim podrozdziale. Przypomnijmy, że takimi klasycznymi technikami psychote­rapii typu behawioralnego są m.in.: terapia awersyjna oraz desensytyzacja. Generalnie rzecz ujmując wszystkie metody oddziaływań (warunkowanie instrumentalne, odreagowy­wanie) stosowane w terapii behawioralnej służą bądź wytworzeniu pożądanych lub też usunięciu niepożądanych zachowań oraz za­burzonych reakcji.