Ewolucja człowieka czyli proces ciągłych przemian istot ludzkich oraz ich stałe przechodzenie od prostszych w wyższe stadia rozwojowe. Ewolucję, w tym ewolucję człowieka, można zdefiniować jako zachodzącą w czasie zmianę składu genetycznego populacji. Proces ten można rozważać na 0 poziomach: powstawania zmienności oraz doboru takich kombinacji genów, które w danych warunkach środowiska wykazują najwyższe dostosowanie. Byłoby błędem uważać, że ewolucję może „powodować” jakikolwiek pojedynczy czynnik. Błędność wielu wcześniejszych teorii ewolucyjnych wynikała nie tyle z ich wewnętrznej niespójności lub niedostatków faktograficznych, ile z rozważania zmiany ewolucyjnej wyłącznie jako efektu działania jednego, izolowanego czynnika. Nowoczesna teoria ewolucji, jakkolwiek nadal oparta na darwinowskiej koncepcji doboru naturalnego, uwzględnia wiele czynników nieznanych w czasach K. Darwina, a znacznie wzmacniających i poszerzających wiedzę o procesach ewolucji biologicznej. Współczesna (syntetyczna) teoria ewolucji łączy w sobie punkty widzenia na ewolucyjny proces takich dyscyplin przyrodniczych, jak m.in. paleontologia, genetyka, biochemia i ekologia, wnoszące istotny wkład w jej treść. Synteza wiedzy faktograficznej i teoretycznej tych dziedzin stanowi ogromny wkład biologii ewolucyjnej w naukę XX w.
Ewolucja człowieka zajmuje się 3 zasadniczymi dziedzinami: prymatologią, której gł. przedmiotem zainteresowań są morfologia, etologia i ekologia naczelnych; paleontologią człowieka – zainteresowaną poszukiwaniem, opisem i interpretacją kopalnych dowodów na ewolucję hominidów; oraz paleoantropologią, która zajmuje się badaniem wzajemnych związków między morfologiczną a behawioralną ewolucją człowiekowatych. Niezależnie od powyższego podziału w badaniach nad ewolucją człowieka zauważalne jest wyraźne zainteresowanie naukowców 5 zagadnieniami: wyłonieniem się rodziny człowiekowatych, zmiennością i procesami adaptacyjnymi w obrębie rodzaju Austra- lopithecus, pojawieniem się rodzaju Homo, ukształtowaniem się gatunku Homo erectus i w konsekwencji zasiedleniem Eurazji przez hominidy oraz powstaniem i rozprzestrzenieniem się archaicznego i nowoczesnego Homo sapiens.
Badania nad początkami rodziny człowiekowatych wymagają zarówno wielostronnych studiów porównawczych współczesnych wyższych naczelnych, jak i poszukiwań przodków w materiałach kopalnych. Pongidy i hominidy wykazują wiele jaskrawo różnych przystosowań, które w niewątpliwy sposób odzwierciedlają zróżnicowanie ich dróg ewolucyjnych i wymagają wyjaśnienia. Afrykańskie pongidy (goryl i szympans) wyraźnie różnią się od azjatyckiego przedstawiciela tej rodziny (orangutana) – zarówno strukturalnie, jak i w sferze zachowań. Korzenie rodziny Hominidae udało się prześledzić na przestrzeni ostatnich 4, być może 5 min lat. Najstarsze ze znalezisk, nieliczne i zachowane jedynie fragmentarycznie, są niewystarczające do wyjaśnienia zasadniczych kwestii związanych z kierunkiem adaptacji hominidów – modyfikacjami tułowia i strukturą kończyn dolnych, dlatego szczegóły procesu wyłaniania się hominidów pozostają wciąż nieznane i nadal są przedmiotem ożywionej dyskusji i najrozmaitszych spekulacji. Nieznani pozostają również wspólni przodkowie afrykańskich pongidów i hominidów, czego przyczyną jest przede wszystkim brak stanowisk z zachowanymi warstwami skamieniałości sprzed 5-10 min lat. Z powodu braku materiałów kopalnych strukturalne i inne adaptacje rekonstruuje się, przypisując przodkom pewne właściwości dzis. gatunków, co jest zabiegiem ryzykownym, gdyż w takim postępowaniu pomija się fakt, że współcześnie występujące gatunki ulegały przystosowawczym transformacjom; często też zakłada się, bez wystarczających dowodów, ich stabilność w czasie.
Najstarsze ze znanych hominidów zaliczane są do wymarłego rodzaju Australopithecus. Rodzaj ten ulegał specjacjom, wytwarzając wyraźnie wyodrębnione, choć w niektórych przypadkach wykazujące zbieżność przystosowawczą linie gatunkowe. Co najmniej 4 gatunki są powszechnie akceptowane (afarensis, africanus, robustus, boisei), a 2 dalsze (aethiopicus, crassidens) wyróżniane przez niektórych badaczy na podstawie kryteriów morfologicznych. Wszystkie te gatunki powstały w pliocenie (5,3-1,6 min lat temu), a cały rodzaj wymarł ostatecznie we wczesnym plejstocenie (ok. 1,6 min do 900 tys. lat temu); jego rozmieszczenie nie jest znane poza kontynentem afrykańskim.
Rozpoznawanie i satysfakcjonująca definicja rodzaju Homo i jego najwcześniejszych przedstawicieli wciąż sprawia wiele trudności. Ciągle nie ma ostatecznych, formalnych kryteriów diagnozy, a w tych, które są stosowane, brakuje definitywnie określonych stanów cech umożliwiających jednoznaczne diagnozowanie. Problem ten zyskiwał na wyrazistości z powiększaniem się liczby znalezisk kopalnych hominidów, a szczególnie okazów pochodzących z końca pliocenu, pozbawionych wyraźnych cech charakterystycznych dla austrałopiteków. Pierwsze tego typu znaleziska, pochodzące z początku lat 60. ze stanowiska Olduvai Gorge w Tanzanii, zostały określone jako H. habilis. Dalsze znaleziska, o porównywalnym wieku lub starsze, odkryto wkrótce w pn. Kenii i pd.-zach. Etiopii. Choć początkowo postulowano istnienie tylko jednego gatunku z rodzaju Homo habilis, niektórzy autorzy wystąpili z krytyką takiego poglądu – jako zbyt upraszczającego – w sytuacji, gdy szczątki kopalne wykazywały poważną zmienność; jest więc całkiem możliwe, że w późnym pliocenie istniały 2 współczesne sobie, a nawet sympatryczne gatunki. Znaleziskom dokumentującym pojawienie się, a następnie obecność takiego gatunku (lub gatunków) towarzyszą rozmaite ślady ich kulturowo uwarunkowanych zachowań. Taki kierunek przystosowań w sferze morfologii i zachowań przez wielu badaczy uważany jest za odzwierciedlenie poważnych przemian i reorganizacji w filogenezie hominidów, jakie nastąpiły po wyłonieniu się rodzaju Homo.
Materiały kopalne z Afryki subsaharyjskiej dostarczają dowodów na pojawienie się w początkach plejstocenu nowego, bardziej zaawansowanego ewolucyjnie gatunku z rodzaju Homo – Homo erectus. Na kilku stanowiskach we wsch. i pd. Afryce gatunek ten występował sympatrycznie z „masywnymi” australopitekami. Ślady nieco późniejszego występowania znane są również z pn.-zach. Afryki. Zasiedlenie Eurazji przez hominidy nastąpiło jeszcze później; uważa się, że eurazjatyckie hominidy pochodzą z afrykańskiego źródła, a macierzysty kontynent opuściły zapewne pomiędzy 1,6 a 1 min lat temu. Homo erectus był pierwszą i, przez długi czas, najlepiej poznaną formą kopalnego hominida z pd.-wsch. i wsch. Azji. Kopalne szczątki z tych terenów pochodzą sprzed ok. 1,6 min do 250 tys. lat. Niewiele później hominidy dotarły do Europy, jednak kopalne szczątki najstarszych przybyszy znane są jedynie z krańców kontynentu (Hiszpania, Gruzja). Liczniejsze znaleziska europejskie pochodzą sprzed 500-300 tys. lat, jednak przez wielu badaczy zaliczane są nie do H. erectus, a do formy H. sapiens zw. „archaiczną”. Pierwsza i kolejne próby przenikania hominidów z niskich do pośrednich szerokości geograficznych następowały w czasach, gdy wzrastała amplituda i intensywność zmian klimatycznych związanych z następującymi po sobie fazami glacjałów i interglacjałów. Określenie stopnia, do jakiego towarzyszące tym zmianom przeobrażenia w biologii i zachowaniach człowieka były od nich uzależnione, nadal pozostaje przedmiotem szczegółowych badań i licznych kontrowersji.
Tradycyjnie badacze zajmujący się ewolucją hominidów wykazywali tendencję do zaliczania znalezisk kopalnego człowieka do różnych, uznawanych za wymarłe gatunków, a nawet rodzajów. Z czasem jednak – kiedy zaistniała konieczność uzgodnienia wciąż rosnących kolekcji materiałów kopalnych wraz z postępami biologii ewolucyjnej – klasyfikacja rodziny Hominidae uległa poważnej rewizji. Rozmaitość form kopalnego człowieka z późnej fazy środk. plejstocenu i wczesnej fazy późnego plejstocenu zredukowana została do jednego gatunku Homo sapiens dzielonego dalej jedynie na poziomie podgatunkowym. Cały ten zróżnicowany i wciąż rosnący zbiór form, które nastąpiły po Homo erectus, zaczęto określać mianem archaicznego H. sapiens, w odróżnieniu od formy anatomicznie współczesnego Homo sapiens. Taki podział odzwierciedla mozaikę cech morfologicznych ewolucyjnie prymitywnych i zaawansowanych, jakie występują w tego rodzaju materiałach.
Jeśli wczesny afrykański Homo erectus był przodkiem wszystkich późniejszych form hominidów, to przebieg procesu jego ewolucji w różnych regionach geograficznych świata musiał być odmienny, np. w środk. plejstocenie na terenie Azji długotrwale występują charakterystyczne formy Homo erectus wyróżniające się własnym zestawem tylko tam występujących cech. Afrykańscy potomkowie wczesnego Homo erectus wykazują cechy przejściowe między formą Homo erectus i archaicznym Homo sapiens. Najwcześniejsze szczątki kostne hominidów z zach. Eurazji pochodzą ze środk. plejstocenu i charakteryzują się znaczną zmiennością cech, od wyraźnie erektoidalnych poprzez zaczątkowo neandertaloidalne do typowych dla szeroko rozprzestrzenionego człowieka neandertalskiego.
Neandertalczyk przez wiele lat traktowany był jako odrębny gatunek (Homo neanderthalensis), w końcu jednak uznany został za archaiczny podgatunek w obrębie H. sapiens. Gromadzone wciąż nowe materiały dowodowe sugerują jednak, że powrót do wcześniejszego poglądu nie jest wykluczony. Coraz więcej dowodów przemawia za tym, że, przynajmniej w Europie Zach., późne formy człowieka neandertalskiego współwystępowały z populacjami nowoczesnego typu człowieka nazywanego kromaniończykiem. Z powyższych powodów, a także by uwzględnić zróżnicowane poziomy ewolucyjnego zaawansowania, potrzebne mogą się okazać dalsze zmiany w taksonomii okazów zaliczanych ogólnie do archaicznego H. sapiens, w tym również wyodrębnienie dodatkowych podgatunków, zarówno dla H. erectus, jak i H. neanderthalensis z zach. Eurazji, a także odpowiednie korekty taksonomii form z Afryki pochodzących ze środk. plejstocenu. Obecność archaicznego H. sapiens w Azji Wsch. i jego cechy morfologiczne są dobrze udokumentowane, jednak nadal nie rozstrzygnięto ostatecznie, czy formy te są współczesne późnemu H. erectus, czy go zastąpiły.
Przez długi czas nieznane były początki anatomicznie współczesnego człowieka. Problem ten był źródłem wielu spekulacji i dyskusji. Rozwój nowych technik badawczych spowodował powtórny wzrost zainteresowania tym tematem i umożliwił spojrzenie na ten problem z nowej perspektywy. Stwierdzono, że materiały archeologiczne pochodzące z afrykańskiego środk. paleolitu (ok. 200- -40 tys. lat temu) są zarówno relatywnie, jak i bezwzględnie starsze niż sądzono, co odnosi się także do współwystępujących z tymi znaleziskami szczątków kostnych człowieka „nowoczesnego” typu. Wiek takich subsaharyjskich znalezisk zidentyfikowano w obrębie wcześniejszych i późniejszych faz wspomnianego przedziału czasowego. W Azji Zach. rozpoznano obecność przedstawicieli populacji wczesnej formy człowieka. Podczas gdy od wspólnych przodków z Afrykanami dzieli ich trzy krotnie więcej czasu. Badania ludzkiego mitochondrialnego DNA ujawniły dwa fakty: zmienność wśród współczesnych ludzkich populacji jest nieznaczna w porównaniu ze zmiennością np. wśród małp człekokształtnych, co wskazywałoby na niezbyt odległy czas pojawienia się człowieka: różnice między mitochondrialnym DMA Afrykanom i pozostałych ludzi sugerują wcześniejsze pochodzenie ludności Afryki i stosunkowo późne wyłonienie się ludności pozostałych kontynentów.
W klasyfikacji taksonomicznej człowiek w łączony jest do rzędu naczelnych, które z kolei należą do gromady ssaków. Naczelne żyjące współcześnie tworzą gradację form. które anatomicznie łączą Homo z drobnymi, prymitywnymi ssakami. Najmniejszymi reprezentantami współczesnych naczelnych są tupaje. Mają one wiele cech na tyle prymitywnych, że wielu naukowców nie zgadza się na włączanie ich do naczelnych. Wszyscy jednak są zgodni, że tupaje co najmniej wywodzą się od tego samego przodka, od którego można wywieść naczelne. Liczne anatomiczne właściwości tych ssaków wskazują na bliskie podobieństwo do naczelnych (do niektórych małpiatek. Małpiatki, bardziej zaawansowane w strukturze anatomicznej, wykazują mieszaninę cech, które wskazują na pośrednią pozycję pomiędzy tu paja mi a małpami. Osobliwy, mały wyrak jest pod pewnymi względami nawet bardziej podobny do małp niż małpiatek. Różne typy małp kszekoształtnych reprezentują jeszcze wyższy stopień organizacji i poprzez gibona. Najmniejsza z małp człekokształtnych, powiązane są z większymi. Bezogoniastymi małpami człekokształtnymi: szympansem, orangutanem i gorylem.
Skomentuj jako pierwszy!