Wśród wielu różnych gatunków rabdowirusów, wirus wścieklizny jest szczególnie ważny jako czynnik patogenny dla zwierząt i ludzi.
Rabdowirusy są wirusami z osłonką o ujemnej polarności nici RNA i heltkalnej symetrii nukleokapsydu. Wirus wścieklizny – złożona symetria, otoczka lipidowa, pod nią białko M, które otacza nukleokapsyd, ma ssRNA(-), Wścieklizna to wirusowa, zawsze śmiertelna choroba zakaźna zwierząt, mogąca przenieść się na człowieka (antropozoonoza) jest chorobą wirusową spowodowaną przez Rabies virus (RABV) z rodziny Rhabdoviridae, rodzaju Lyssavirus. Występuje on w 7 biotypach, z których wszystkie są patogenne dla człowieka. Rezerwuar zarazków stanowią ssaki dzikie (lisy, borsuki, nietoperze, gryzonie i zajęczaki) i domowe (psy i koty). Druga grupa obecnie ze względu na masowe szczepienia zwierząt domowych stanowi małe zagrożenie. Do zakażenia dochodzi na drodze kontaktu bezpośredniego – przez pokąsanie lub oślinienie. Do wystąpienia choroby dochodzi u około 20% wystawionych na ekspozycję – szczególnie osobników pogryzionych na twarzy, szyi, klatce piersiowej lub pokąsanych głęboko. Odnotowano także infekcje przez przeszczepienie organów od zmarłych dawców z nierozpoznaną wścieklizną. Chorobę cechuje długi okres utajenia średnio od 1 do 3 miesięcy – skrajnie od 10 dni do ponad roku. Chory człowiek jest także zakaźny dla otoczenia.
Epidemiologia
1. Wścieklizna leśna jest wścieklizną występującą u dzikich zwierząt (np. skunksów, szopów, lisów, wilków, kojotów-, mangust, łasic i nietoperzy).
a. W Stanach Zjednoczonych najczęstszym rezerwuarem są skunksy; na wschodnim wybrzeżu dominują szopy [w Polsce głównym rezerwuarem wirusa są lisy.
b. Dwadzieścia gatunków nietoperzy, w tym nietoperze owocożerne i roślinożerne, bierze udział w przenoszeniu wścieklizny w Ameryce Północnej. Wściekliznę nietoperzy zanotowano w prawie każdym stanie Stanów Zjednoczonych.
2. Wścieklizna miejska jest wścieklizną zwierząt domowych (np. psów. kotów, koni, bydła). Nietoperze wampiry w Ameryce Południowej są ważnym źródłem wścieklizny dla bydła.
3. Drogi zakażenia. Wirus wścieklizny zakaża głównie dzikie ssaki. Ludzie i zwierzęta domowe zakażają się przypadkowo i ich rola w szerzeniu się wirusa jest nieistotna. W większości przypadków zakażenie szerzy się przez ukąszenia zwierzęcia. Czasami zakażenie może przenieść się przez zadrapanie lub, jeszcze rzadziej, przez wdychanie aerozolu zakażonego materiału od zwierzęcia.
a. Wirus znajduje się w ślinie zakażonych zwierząt przez kilka dni przed pojawieniem się objawów chorobowych. Jeśli wirus jest obecny w ślinie zwierzęcia w chwili ukąszenia, ryzyko przeniesienia zakażenia wynosi 30-40%. Jeśli wirus jest obecny tylko w mózgu zwierzęcia, ryzyko przeniesienia zakażenia jest niższe (10- 15%).
b. Zakażenie nietoperzy może być latentne, ponieważ nietoperze wydalają wirus w ślinie przez kilka miesięcy. Ludzie mogą zakazić się przez wdychanie zanieczyszczonych cząstek w jaskiniach zamieszkanych przez nietoperze.
Patogeneza i obraz kliniczny
1. Patogeneza
a. Replikacja i rozsiew. Po namnożeniu się w komórkach mięśni w miejscu ukąszenia, wims atakuje włókna nerwów obwodowych w miejscu połączenia nerwowo–mięśniowego i szerzy się d.o rdzenia kręgowego i mózgu wzdłuż nerwów. W mózgu wirus namnaża się w substancji szarej, a następnie szerzy się wzdłuż włókien nerwów autonomicznych do tkanek obwodowych (także do ślinianek), z których jest wydalany.
b. Okres inkubacji zależy od wrót zakażenia (im dalej od mózgu, tym okres wylęgania jest dłuższy) i dawki wirusa.
(1) Okres wylęgania wynosi średnia 1-3 miesiące; może jednak trwać znacznie krócej — tydzieńlub dłużej — nawet rok.
(2) Okres wylęgania przenoszonej przez nietoperze wścieklizny u ludzi jest stosunkowo krótki (3-4 tygodnie].
c. Histopatologia. Histologiczni wścieklizna charakteryzuje się degeneracyjnymi zmianami w komórkach nerwowych i rozsianym naciekiem komórek jednojądrzastych wokół naczyń krwionośnych. Charakterystyczne eozynofilne wewnątrzcytoplazmatyczne ciałka wtrętowe (ciałka Negriego) występują w tkance ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza w rejonie hipokampa.
2. Obraz kliniczny
a. Zakażenie bezobjawowe nie występuje u ludzi.
b. Zakażenie objawowe
- Objawy chorobowe zaczynają się od uczucia dyskomfortu w miejscu ukąszenia (np. parestezje), bólu głowy, bezsenności i niepokoju.
- W miarę postępu choroby pojawiają się zaburzenia połykania (najpierw płynów, później także pokarmów stałych), uogólnione drgawki, delirium i śpiączka. W fazie delirium pacjent może wykazywać zachowanie maniakalne i wymagać izolacji, Rzadko u pacjenta rozwija się porażenie wiotkie. Śmierć następuje w ponad 90% przypadków.
Wirus wścieklizny atakuje komórki układu nerwowego, ze szczególnym tropizmem do komórek istoty szarej mózgu. U ludzi, w początkowym okresie (około 2 miesięcznym od chwili zakażenia) występują objawy ogólne: uczucie mrowienia wokół miejsca pokąsania, a także gorączka, ból potylicy, zmęczenie oraz rzadziej halucynacje, torsje. Zwierzęta często w tym okresie – fazie inkubacji, zmieniają swoje zwyczaje głównie przez zmianę trybu życia z dziennego na nocny i vice verso, a także przestają być wrażliwe na bodźce bólowe. Po kilku dniach u ludzi i zwierząt występuje nadmierne pobudzenie lub – skrajnie, porażenie (tzw. cicha wścieklizna). U chorego stwierdzić można mimowolne skurcze mięśni (konwulsje), ślinotok oraz wodowstręt. Zejście śmiertelne następuje w około tydzień od wystąpienia objawów.
Większe znaczenie od potwierdzenia choroby ma ocena prawdopodobieństwa jej wystąpienia. W tym celu stosuje się głównie wywiad epidemiologiczny. Jednocześnie rozpoczyna się, jeżeli zwierzę zostało złapane: przyżyciową obserwację (trwającą 15 dni) weterynaryjną lub pośmiertne badanie mózgu zwierzęcia Przyżyciowa diagnostyka człowieka jest możliwa (wykorzystując m.in. metodę PCR), lecz dość często pojawiają się w badaniu wyniki fałszywie ujemne. Wirus w ślinie zwierząt jest jednym z objawów ostatniego stadium wścieklizny. W przypadku psów żaden spośród tych, u których pojawił się wirus w ślinie, nie będzie żył dłużej niż 10-12 dni. Dlatego jeżeli pies przeżyje 15-dniową obserwację będzie można wnioskować, że w momencie pogryzienia wirus nie znajdował się w ślinie oraz że pies nie mógł zakazić człowieka. Pośmiertne rozpoznanie przeprowadza się używając testów serologicznych i próby biologicznej. Nieznany jest lek przeciwko wściekliźnie. Jeśli nie wystąpiły objawy choroby podejmuje się próbę zastosowania uodpornienia bierno-czynnego polegającego na podaniu surowicy i serii szczepionek podawanych w mięsień naramienny lub podskórnie. Uodpornienie uzyskane na drodze biernej ochrania chorego do momentu uzyskania odporności czynnej. Chorym szczepionym wcześniej nie podaje się surowicy. Możliwość czynnego uodpornienia organizmu możliwa jest dzięki długiemu okresowi wylęgania. Chorego człowieka, u którego wystąpiły objawy izoluje się głównie w celu zapewnienia mu spokoju; stosuje się leczenie objawowe. Personel opiekujący się chorym lub podejrzanym człowiekiem lub zwierzęciem obowiązują zaostrzone środki ochrony osobistej.
Leczenie. Leczenie rany powstałej wskutek ukąszenia przez zwierzę podejrzane o wściekliznę obejmuje postępowanie ogólne i swoistą profilaktykę przeciw wściekliźnie.
1. Postępowanie ogólne obejmuje:
- dokładne oczyszczenie rany,
- podanie przypominającej dawki szczepionki przeciwtężcowej (jeśli zachodzi potrzeba),
- podanie antybiotyku o szerokim zakresie działania, skutecznego przeciw bakterii Pasteurella multocida (np. doksycykliny).
2. Profilaktyka przeciw wściekliźnie
a. Czynniki wpływające na decyzję. Decyzja o zastosowaniu profilaktyki przeciw
wściekliźnie zależy od różnych czynników, takich jak:
- typ ekspozycji (np. lizanie czy ukąszenie),
- gatunek zwierzęcia podejrzanego o wściekliznę,
- okoliczności ukąszenia (np. sprowokowane lub przypadkowe),
- stan szczepienia zwierzęcia i pacjenta,
- występowanie wścieklizny na danym obszarze.
b. Metody zapobiegania
(1) Ludzka immunoglobulina przeciw wściekliźnie (HRIG — human rabies immune globulin) powinna być podana w celu zapewnienia odporności biernej. Mimo iż HRIG jest bardziej zalecana, można też użyć końskiej surowicy przeciw wściekliźnie. Dawkę dzieli się na pół; połowę dawki wstrzykuje się wokół rany, a drugą połowę podaje się domięśniowo.
(2) Szczepionka uzyskana na ludzkich komórkach diploidalnych (HDCV — human diploid celi vaccine) powinna być podana w dniach 0, 3, 7, 14 i 28 po ekspozycji, Możliwość użycia szczepionki w profilaktyce po ekspozycji wynika z długiego okresu wylęgania wścieklizny, co pozwala na wywołanie ochronnej odpowiedzi immunologicznej przed pojawieniem się objawów chorobowych.
Zwalczanie i zapobieganie wściekliźnie
1. Zwalczanie. Zachorowalność na wściekliznę znacznie zmniejszyła się dzięki zastosowaniu wielu metod mających na celu zmniejszenie populacji zakażonych zwierząt. Metody te obejmują:
- intensywne szczepienie zwierząt domowych,
- nadzór nad bezdomnymi zwierzętami,
- zmniejszenie rezerwuaru wśród dzikich zwierząt,
- wprowadzenie żywej, atenuowanej szczepionki przeciw wściekliźnie do populacji dzikich zwierząt,
- ścisłą kwarantannę importowanych zwierząt.
Zapobieganie. Dostępne są skuteczne i bezpieczne szczepionki dla ludzi, m.in. HDCV, produkowana na linii ludzkich komórek diploidalnych. Dawniej stosowane szczepionki, produkowane na zakażonej tkance nerwowej, powodowały powikłania neuroporażenne. Prawdopodobnie wskutek krzyżowo-reagując ej odpowiedzi immunologicznej przeciwkoantygenom tkanki nerwowej obecnym w szczepionce. Takich reakcji nie obserwuje się po podaniu szczepionki HDCV, która jest też bardziej immunogenna niż poprzednio stosowane szczepionki, wymaga zatem mniejszej liczby dawek do osiągnięcia skutecznej ochrony. Szczepionka jest podawana profilaktycznie osobom o wysokim ryzyku ekspozycji zawodowej (np. weterynarzom). Dużą rolę odgrywa zapobieganie szerzeniu się choroby: psów przeciwko wściekliźnie, rozrzuca się szczepionki po lasach i polach, aby dzikie zwierzęta również zaszczepić. Profilaktycznie szczepi się osoby szczególnie narażone, np. wykonujące sekcje dzikich zwierząt padłych. Przy podejrzeniu ekspozycji stosuje się szczepienia. Świadectwo szczepienia zwierzęcia nie jest wystarczające do wykluczenia wścieklizny.
Skomentuj jako pierwszy!